Ευστράτιος Δημητρίου ( Demetrio Stratos )

 

Στις 22 Απριλίου 1945, γεννήθηκε ο Ευστράτιος Δημητρίου ή Demetrio Stratos (Αλεξάνδρεια, 22 Απριλίου 1945 – Νέα Υόρκη, 13 Ιουνίου 1979) ο οποίος ήταν Έλληνας τραγουδιστής, συνθέτης, στιχουργός, πολυοργανίστας και μουσικός ερευνητής, συνιδρυτής και τραγουδιστής του ιταλικού progressive rock, jazz fusion μουσικού συγκροτήματος AreA – International POPular Group, γνωστότερων ως Area ή AreA(Αρέα). 

Ο Ευστράτιος Δημητρίου (22 Απριλίου 1945 – 13 Ιουνίου 1979), γνωστός επαγγελματικά ως Demetrio Stratos, ήταν Ελληνοϊταλός τραγουδιστής, τραγουδοποιός, πολυοργανίστας και ερευνητής της μουσικής, περισσότερο γνωστός ως συνιδρυτής, βασικός ερμηνευτής και τραγουδιστής του ιταλικού συγκροτήματος προοδευτικού ροκ Area – International POPular Group.

Γεννημένος και μεγαλωμένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου από Έλληνες γονείς, σπούδασε πιάνο και ακορντεόν στο «Εθνικό Ωδείο». Το 1957 στάλθηκε στη Λευκωσία της Κύπρου και, σε ηλικία 17 ετών, μετακόμισε στο Μιλάνο της Ιταλίας για να φοιτήσει στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στη Σχολή Αρχιτεκτονικής, όπου και σχημάτισε το πρώτο του μουσικό συγκρότημα. Το 1967 εντάχθηκε στο ιταλικό συγκρότημα beat μουσικής I Ribelli, ενώ το 1972 ίδρυσε το συγκρότημα Area.

Ο Stratos ηχογράφησε πολλούς δίσκους και συμμετείχε σε φεστιβάλ στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Πορτογαλία, την Ελβετία, την Ολλανδία, την Κούβα και τις Ηνωμένες Πολιτείες, τόσο με τους Area όσο και ως σόλο καλλιτέχνης ή σε συνεργασία με άλλους δημιουργούς. Συνεργάστηκε με καλλιτέχνες όπως οι Mogol, Lucio Battisti, Gianni Sassi, Gianni Emilio Simonetti, Juan Hidalgo, Walter Marchetti, John Cage, Tran Quang Hai, Merce Cunningham, Jasper Johns, Andy Warhol, Grete Sultan, Paul Zukofsky, Nanni Balestrini, Claude Royet-Journoud και Antonio Porta.

Μελέτησε εθνομουσικολογία, επεκτάσεις της φωνής, ασιατικές μουσικές παραδόσεις, συγκριτική μουσικολογία, το πρόβλημα της εθνοτικής φωνητικότητας, ψυχανάλυση, τη σχέση ανάμεσα στον προφορικό λόγο και την ψυχή, αλλά και τα όρια της γλώσσας. Ήταν ικανός να φτάσει φωνητικά έως τα 7.000 Hz και να εκτελεί διφωνία, τριφωνία, ακόμα και τετραφωνία. Ο Daniel Charles τον περιέγραψε ως τον άνθρωπο που «αποδεκάτισε τη μονοφωνία» μέσω του πολυπρισματικού ακουστικού φάσματος. Οι φωνητικές του δυνατότητες έχουν εξερευνηθεί και καταγραφεί.

Ο Stratos πέθανε στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης στις 13 Ιουνίου 1979, σε ηλικία 34 ετών. Η αυτοδιακηρυγμένη αποστολή του ήταν να απελευθερώσει τη φωνητική έκφραση από την «δουλεία» της γλώσσας και της κλασικής μελωδίας. Αντιμετώπιζε την εξερεύνηση των δυνατοτήτων της φωνής ως εργαλείο ψυχολογικής και πολιτικής απελευθέρωσης. Το έργο του θεωρείται από πολλούς κριτικούς και τραγουδιστές ως καθοριστικής σημασίας στην εξέλιξη πειραματικών και πρωτοποριακών φωνητικών τεχνικών.

Βιογραφία

Τα πρώτα χρόνια, 1945–1971

Ο Demetrio Stratos γεννήθηκε ως Ευστράτιος Δημητρίου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στις 22 Απριλίου 1945, από Έλληνες γονείς, τον Γιάννη Δημητρίου και την Αθανασία Αρχοντογιώργη. Πέρασε τα πρώτα του 13 χρόνια στην Αλεξάνδρεια, όπου σπούδασε πιάνο και ακορντεόν στο περίφημο Conservatoire National d'Athènes («Εθνικό Ωδείο Αθηνών»), ενώ παράλληλα σπούδασε αγγλικά στο British Boys School. Όπως αργότερα δήλωσε, το γεγονός ότι γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια τον έκανε να αισθάνεται σαν «θυρωρός» σε διεθνές ξενοδοχείο, προορισμένος να βιώσει το πέρασμα των λαών και να συμμετέχει στη «κυκλοφορία» του πολιτισμού στη Μεσόγειο, μια περιοχή γεμάτη με διαφορετικές εθνοτικές ομάδες και έντονη μουσική ποικιλομορφία. Η οικογένειά του ήταν Ελληνορθόδοξη, και από παιδί άκουγε βυζαντινούς ύμνους, παραδοσιακή αραβική μουσική και στη συνέχεια τα πρώιμα ακούσματα της ροκ εν ρολ. Όλοι αυτοί οι ήχοι τον επηρέασαν βαθιά για όλη του τη ζωή. Το 1957, λόγω των πολιτικών γεγονότων που συγκλόνισαν την Αίγυπτο, στάλθηκε στο Καθολικό Κολέγιο της Αγίας Γης στη Λευκωσία, όπου δύο χρόνια αργότερα τον ακολούθησε η οικογένειά του.

Το 1962 μετακόμισε με την οικογένειά του στο Μιλάνο της Ιταλίας, όπου φοιτούσε στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στη Σχολή Αρχιτεκτονικής. Το 1963 σχημάτισε το πρώτο του μουσικό συγκρότημα και εμφανίστηκε ζωντανά στο Φεστιβάλ της «Casa dello studente» («Εστία Φοιτητών») στο Μιλάνο, καθώς και σε διάφορα τοπικά μπαρ όπως το Santa Tecla και το Intra's al Corso. Τυχαία, ο αρχικός τραγουδιστής του συγκροτήματος δεν μπορούσε να τραγουδήσει ένα βράδυ λόγω μικρού ατυχήματος και ο Stratos τον αντικατέστησε, ξεκινώντας έτσι την πορεία του ως τραγουδιστής. Το ρεπερτόριό του εκείνη την εποχή περιλάμβανε σόουλ, μπλουζ και rhythm and blues. Την ίδια περίοδο εργαζόταν και σε πολλά στούντιο ηχογράφησης στο Μιλάνο, ως κιμπορντίστας.

Το 1967 εντάχθηκε στο συγκρότημα I Ribelli («Οι Επαναστάτες») ως κιμπορντίστας. Μαζί τους ηχογράφησε πολλές επιτυχίες όπως τα «Chi mi aiuterà», «Oh Darling!» και «Pugni chiusi», τραγούδια που έγιναν σύμβολα της ιταλικής δεκαετίας του 1960, και ο Stratos γνώρισε γρήγορη φήμη στην Ιταλία. Το 1969, το συγκρότημα κυκλοφόρησε τον ομώνυμο δίσκο «I Ribelli».

Το 1970 αποχώρησε από τους I Ribelli και σχημάτισε νέο μουσικό σχήμα με Άγγλους μουσικούς, όπως ο ντράμερ Jan Broad, και άρχισε να αφιερώνει τον χρόνο του στη μελέτη της φωνής και των μουσικών φαινομένων, κάνοντας πειραματισμούς. Το ενδιαφέρον του σε αυτή την έρευνα ξεκίνησε όταν παρατηρούσε την κόρη του, Αναστασία (γεννημένη το 1970), κατά τη φάση της «μωρολογίας», όταν ένα παιδί παίζει και πειραματίζεται με τη φωνή του πριν ακόμα μιλήσει. Ο Stratos παρατήρησε ότι με την απόκτηση της γλώσσας χάνεται ο πλούτος του φωνητικού ήχου. «Το παιδί χάνει τον ήχο για να οργανώσει τις λέξεις». Αυτή η παρατήρηση αποτέλεσε θεμέλιο για την ποιητική του. Η σχέση γλώσσας-φωνής και ο πειραματισμός του με αυτήν υπήρξαν ο πυρήνας της καλλιτεχνικής του πορείας.

Το 1971 ηχογράφησε το σόλο σινγκλ «Daddy's dream» που κυκλοφόρησε από την δισκογραφική Numero Uno, ιδιοκτησίας των Mogol και Lucio Battisti. Η εμπλοκή του με την εμπορική μουσική σταμάτησε οριστικά μετά από αυτή τη μία κυκλοφορία.

Area, 1972–1978

Το 1972, ο Στράτος, και ο ντράμερ Τζούλιο Καπιότσο ίδρυσαν το συγκρότημα Area, ένα ιταλικό προοδευτικό ροκ και τζαζ φούζιον συγκρότημα. Η αρχική σύνθεση περιλάμβανε τους Έντι Μπουσνέλο (σαξόφωνο), Πάτρικ Τζίβας (μπάσο), Λεάντρο Γκαετάνο (πιάνο) και Τζόνι Λαμπίτσι (ηλεκτρική κιθάρα). Λίγο αργότερα, οι Μπουσνέλο και Τζίβας αποχώρησαν και αντικαταστάθηκαν από τους Πατρίτσιο Φαρισέλλι και Πάολο Τοφάνι, ενώ ο Τζίβας εντάχθηκε στο γνωστό συγκρότημα Premiata Forneria Marconi (PFM). Τη θέση του στο μπάσο ανέλαβε ο Άρες Ταβολάτσι. Ο Στράτος ηχογράφησε πολλούς δίσκους με τους Area, αλλά και ως σόλο καλλιτέχνης, σε συνεργασία με τον Τζάνι Σάσσι, ιδιοκτήτη της δισκογραφικής Cramps Records.

Το 1973, ο Στράτος συμμετείχε στην 8η Μπιενάλε του Παρισιού, ενώ οι Area κυκλοφόρησαν τον πρώτο τους δίσκο, με τίτλο Arbeit macht frei ("Η εργασία απελευθερώνει"), δανεισμένος από τη γνωστή φράση που υπήρχε στην πύλη του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Άουσβιτς.

Το 1974, το συγκρότημα περιόδευσε σε φεστιβάλ σε Γαλλία, Πορτογαλία και Ελβετία. Ο Στράτος άρχισε να εμβαθύνει όλο και περισσότερο στον μυστηριώδη κόσμο των φωνητικών ήχων, συνεχίζοντας και διευρύνοντας το τεράστιο έργο του πάνω στη σημασία της φωνής στους ασιατικούς και μεσανατολικούς πολιτισμούς. Στο Μιλάνο συνεργάστηκε με τους Τζιάνι Εμίλιο Σιμονέτι, Χουάν Ιντάλγο και Βάλτερ Μαρκέτι, ιδρυτές του πειραματικού καλλιτεχνικού και μουσικού σχήματος Zaj, στο πλαίσιο του διεθνούς κινήματος Fluxus, που συνδύαζε διαφορετικά καλλιτεχνικά μέσα και πειθαρχίες. Στη συνέχεια, ήρθε σε επαφή με το έργο του John Cage, όταν ηχογράφησε το έργο του "Sixty-Two Mesostics Re Merce Cunningham", σε διασκευή για σόλο φωνή και μικρόφωνο, το οποίο παρουσίασε σε πολλά φεστιβάλ ενώπιον κυρίως νεανικού κοινού. Στο φεστιβάλ της προλεταριακής νεολαίας στο Πάρκο Λάμπρο στο Μιλάνο, παρουσίασε το έργο μπροστά σε 15.000 θεατές. Τμήματα αυτής της ηχογράφησης συμπεριλήφθηκαν στον δίσκο Nova Musicha N.1: John Cage, που κυκλοφόρησε από τη Cramps Records και εγκαινίασε τη σειρά Nova Musicha. Παράλληλα, οι Area κυκλοφόρησαν τον δεύτερο δίσκο τους, Caution Radiation Area.

Το 1975, ο Στράτος ασχολήθηκε με τη συγκριτική μουσικολογία και μελέτησε θέματα σχετικά με την εθνολογική φωνητικότητα, τις φωνητικές τεχνικές της μουσικής της Ανατολικής Ασίας, και ιδιαίτερα τις τεχνικές υπερτονικού τραγουδιού (overtone singing). Την ίδια χρονιά, κυκλοφόρησε και ο τρίτος δίσκος των Area, με τίτλο Crac!.

Το 1976, ο Στράτος κυκλοφόρησε τον πρώτο του σόλο δίσκο, Metrodora, προϊόν των φωνητικών του μελετών. Ο τίτλος και ο μοναδικός στίχος του έργου ήταν εμπνευσμένα από τη Μετροδώρα, γιατρό της Βυζαντινής εποχής του 6ου αιώνα. Στο Παρίσι ήρθε σε επαφή με τον Εμίλ Λεΐπ, διευθυντή του Εργαστηρίου Ακουστικής του Πανεπιστημίου Παρισιού VI. Την ίδια χρονιά, οι Area κυκλοφόρησαν και τον πέμπτο δίσκο τους, Maledetti (Maudits), ενώ περιόδευσαν σε φεστιβάλ στη Γαλλία και την Πορτογαλία. Στην Aula Magna του Πανεπιστημίου του Μιλάνου, έδωσαν συναυλία μαζί με τους Πατρίτσιο Φαρισέλλι (προετοιμασμένο πιάνο), Πάολο Τοφάνι (κιθάρα, συνθεσάιζερ), Πολ Λύτον (κρουστά) και Στιβ Λέισι (σοπράνο σαξόφωνο). Η ζωντανή ηχογράφηση κυκλοφόρησε το 1979 από τη Cramps με τίτλο Event ’76.

Την ίδια περίοδο, ο Στράτος ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση και ερεύνησε τη σχέση της γλώσσας με την ψυχή. Μίλησε σε αρκετά σεμινάρια στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας και Φωνητικής του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, όπου διατύπωσε μια δική του «παιδαγωγική της φωνής». Στην Πάδοβα, συνεργάστηκε με τους Φερέρο και Λούτσιο Κροάτο του Ιατρικού Κέντρου Φωνιατρικής, διεξάγοντας έρευνες για τη φωνή και τις γλωσσικές τεχνικές. Ο Στράτος τόνιζε τη σύνδεση της φωνής με την ψυχή και παρουσίαζε την ηχητική δυνατότητα των ίδιων του των φωνητικών χορδών ως ένα αυτόνομο μουσικό όργανο.

Το 1977, οι φωνητικές ικανότητες του Στράτου μελετήθηκαν και καταγράφηκαν από τον καθηγητή Φράνκο Φερέρο στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, μια έρευνα που οδήγησε σε δύο επιστημονικές δημοσιεύσεις. Παρ’ όλα αυτά, βρήκε χρόνο να δώσει ζωντανές παραστάσεις στο Θέατρο "Arsenale" και στην Γκαλερί Marconi στο Μιλάνο.

Ο Άλμπερτ Χέρα ρώτησε τον Τραν Κουάνγκ Χάι σε μία συνέντευξη: «Τι γνώμη έχετε για τον Ντεμέτριο Στράτο;» Ο Τραν Κουάνγκ Χάι απάντησε:

«Έμαθε από εμένα το 1977, στη Γαλλία. Ήρθε σε μένα με έναν μάνατζερ που μου είπε ότι ο Δάσκαλος Ντεμέτριο Στράτος ήθελε να μάθει τις τεχνικές τραγουδιού μου. Έμεινε μαζί μου για δύο ώρες και έμαθε τα πάντα. Έπειτα, επέστρεψε στην Ιταλία και χρησιμοποίησε τις ασκήσεις που έμαθε για τις προσωπικές του αναζητήσεις».

— Τραν Κουάνγκ Χάι προς τον Άλμπερτ Χέρα (στα ιταλικά)

Το 1978, οι Area αποχώρησαν από τη δισκογραφική Cramps Records και μετακινήθηκαν στη δισκογραφική Ascolto, που ανήκε στην CGD. Στην Ascolto κυκλοφόρησαν το έκτο τους στούντιο άλμπουμ, 1978 Gli dei se ne vanno, gli arrabbiati restano! («Το 1978 οι θεοί φεύγουν, οι οργισμένοι μένουν!»), το τελευταίο στο οποίο συμμετείχε ο Στράτος. Παράλληλα, ο Στράτος συνέχισε τις σόλο δραστηριότητές του με την Cramps και τον Τζάνι Σάσσι, κυκλοφορώντας το Cantare la Voce.

Τον Φεβρουάριο, εκπροσωπώντας την Ελλάδα, πραγματοποίησε συναυλία στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Πόλης του Παρισιού, σε εκδήλωση που οργανώθηκε από το Atelier de Création Radiophonique για τη Χ Διεθνή Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών, με τίτλο "Musics at an Exhibition", επιμέλειας του Ντανιέλ Κω. Στη συνέχεια, εμφανίστηκε ζωντανά ως σόλο καλλιτέχνης στην Pre-Art Gallery του Μιλάνου και περιόδευσε με τους Area στην Πορτογαλία.

Η διεθνής του φήμη ενισχύθηκε όταν, κατόπιν πρόσκλησης του Τζον Κέιτζ, συμμετείχε στις συναυλίες στο Θέατρο Roundabout της Νέας Υόρκης, στις 18 και 19 Μαρτίου. Οι εκδηλώσεις αυτές εντάσσονταν στο πλαίσιο του "Event", μιας παράστασης του Μερς Κάνινγκχαμ και της ομάδας χορού του, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Τζάσπερ Τζονς και με μουσική επιμέλεια του Κέιτζ. Η παράσταση περιλάμβανε επίσης σκηνικά και κοστούμια των Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, Μαρκ Λάνκαστερ και Άντι Γουόρχολ. Σε αυτήν, ο Στράτος παρήγαγε μια εντυπωσιακή ποικιλία ήχων και ηχητικών εφέ χρησιμοποιώντας αποκλειστικά τη φωνή του.

Στις 2 Ιουνίου, ο Στράτος συμμετείχε στη Δεύτερη Διεθνή Εβδομάδα Παράστασης στην Μπολόνια. Στις 15 Ιουνίου στο Άμστερνταμ, έλαβε μέρος στο "Sounday" του Τζον Κέιτζ – μία αδιάλειπτη παράσταση διάρκειας περίπου δέκα ωρών (7:00 π.μ. - 5:00 μ.μ.), η οποία οργανώθηκε στο Centrum Bellevue από τον ολλανδικό ραδιοσταθμό KRO Radio Hilversum IV. Εκεί, ο Στράτος πραγματοποίησε επίσης ένα σεμινάριο με ζωντανή παρουσίαση στο Stedelijk Museum.

Στις 26, 27 και 28 Ιουνίου, συμμετείχε στην παράσταση του Κέιτζ "Το Τρένο του Τζον Κέιτζ – Αναζητώντας τη Χαμένη Σιωπή", που περιλάμβανε τρεις μουσικές διαδρομές σε ένα προετοιμασμένο τρένο γεμάτο μικρόφωνα, ηχεία, 210 κασετόφωνα, ενισχυτές και τυχαίους ήχους, όλα υπό τη διεύθυνση του Κέιτζ με τη βοήθεια των Βάλτερ Μαρκέτι και Χουάν Ιντάλγο.

Στις 4 Ιουλίου, ανέβηκε στη σκηνή του θεάτρου Μαργαρίτα στη Γένοβα με τη Γκρέτε Σουλτάν και τον Πολ Ζούκοφσκι για μια συναυλία αφιερωμένη στον Κέιτζ.

Από 28 Ιουλίου έως 5 Αυγούστου, οι Area συμμετείχαν στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας και Φοιτητών (για την Αντιιμπεριαλιστική Αλληλεγγύη, Ειρήνη και Φιλία) στην Αβάνα της Κούβας. Ο Στράτος προσκλήθηκε από το τοπικό Υπουργείο Πολιτισμού να συναντήσει την αντιπροσωπεία Μογγόλων μουσικών και να συμμετάσχει σε συζήτηση για τις φωνητικές τεχνικές της Ανατολικής Ασίας.

Επιστρέφοντας από την Κούβα, ηχογράφησε ένα φωνητικό ποίημα με τίτλο Ο Τζίτζιρας ο Μίτζιρας για την ιστορικοκριτική ανθολογία Futura, που κυκλοφόρησε από την Cramps Records, όπου διερευνούσε τη ρυθμοηχητική δύναμη του τραγουδιού των τζιτζικιών, εμπνευσμένος από μια ελληνική γλωσσοδέτη.

Τον Σεπτέμβριο, έδωσε ζωντανή παράσταση στο θέατρο Elfo του Μιλάνου, η οποία παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της "Εβδομάδας Τζον Κέιτζ" στο Opéra Louis Jouvet στο Παρίσι. Ο Κέιτζ τον προσκάλεσε επίσης να διδάξει ένα μάθημα για τις δυνατότητες της ανθρώπινης φωνής στο Center for Experimental Music του Πανεπιστημίου του Σαν Ντιέγκο στην Καλιφόρνια.

Θάνατος

Τον Ιανουάριο του 1979, ο Στράτος ηχογράφησε το έργο Le Milleuna, μια ερμηνεία διάρκειας μιας ώρας με στίχους του Νάνι Μπαλεστρίνι (Nanni Balestrini) και μιμική ερμηνεία και δράση από τη Βαλέρια Μάλι (Valeria Magli). Τον Φεβρουάριο, βρέθηκε στο Παρίσι για να ερμηνεύσει τον χαρακτήρα του Αντονέν Αρτώ (Antonin Artaud) σε μια θεατρική επιθεώρηση που διοργάνωσε η France Culture. Την ίδια περίοδο, από τις 8 έως τις 11 Φεβρουαρίου, συμμετείχε σε σειρά ρεσιτάλ στο θέατρο Alberico στη Ρώμη. Ο Στράτος είχε προγραμματίσει τη μουσική παράσταση Rock 'n' roll Exhibition μαζί με τον Πάολο Τοφάνι (Paolo Tofani) και τον Μάουρο Παγκάνι (Mauro Pagani), με σκοπό να φέρει ξανά στο φως τους μεγάλους μουσικούς της δεκαετίας του ’50. Μια δοκιμαστική ζωντανή παρουσίαση με κοινό πραγματοποιήθηκε στο θέατρο Porta Romana του Μιλάνου και η ηχογράφηση κυκλοφόρησε τον Ιούνιο σε δίσκο βινυλίου.

Παράλληλα, σε συνεργασία με τη σειρά Poésie Ininterrompue («Αδιάλειπτη Ποίηση») της France Culture, υπό τη διεύθυνση του Κλοντ Ρουαγέ-Ζουρνού (Claude Royet-Journoud), ο Στράτος έδωσε μια εκτενή συνέντευξη στον Ντανιέλ Σαρλ (Daniel Charles), στην οποία εκτέλεσε πολλές φωνητικές ακολουθίες και παρείχε αναλυτικές εξηγήσεις. Ο Στράτος αποχώρησε από τους Area για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην έρευνα και τον πειραματισμό με τη φωνή και να προωθήσει τη σόλο καριέρα του. Στο Ωδείο Μουσικής "G. Verdi" του Μιλάνου δίδαξε μάθημα με τίτλο Σημειολογία της Σύγχρονης Μουσικής για τη Φωνή. Οι διαλέξεις του συνεχίστηκαν μέχρι τον Μάρτιο. Την Παρασκευή 30 Μαρτίου έδωσε την τελευταία του σόλο συναυλία στο μικρό Θέατρο της Villa Reale στη Μόντσα.

Τον Απρίλιο, διαγνώστηκε με σοβαρή περίπτωση απλαστικής αναιμίας. Στις 2 Απριλίου νοσηλεύτηκε στο Πολυκλινικό Νοσοκομείο του Μιλάνου, αλλά η κατάστασή του επιδεινώθηκε ραγδαία και μεταφέρθηκε στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης για θεραπεία. Την ίδια ώρα, οι φίλοι του στην Ιταλία οργάνωσαν συναυλία για να συγκεντρωθούν χρήματα για την ιατρική του περίθαλψη. Πολλοί μουσικοί αποδέχθηκαν την πρόσκληση να συμμετάσχουν, και η συναυλία προγραμματίστηκε για τις 14 Ιουνίου 1979. Η εκδήλωση αυτή κατέληξε να αποτελέσει μνημόσυνο για τον Στράτο, καθώς πέθανε μια μέρα πριν, στις 13 Ιουνίου 1979, στο νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, σε ηλικία μόλις 34 ετών, περιμένοντας μεταμόσχευση μυελού των οστών. Η επίσημη αιτία θανάτου ήταν έμφραγμα του μυοκαρδίου (καρδιακή προσβολή).

Ο θάνατός του διέκοψε την προγραμματισμένη συνεργασία του με τον ποιητή Αντόνιο Πόρτα (Antonio Porta), μέλος της ομάδας των Novissimi, πάνω σε ένα πρότζεκτ που στηριζόταν στη μουσική της φωνής του Στράτου. Η απώλειά του σόκαρε όχι μόνο τους πρωτοποριακούς και πειραματικούς μουσικούς που τον θεωρούσαν έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του χώρου, αλλά και ολόκληρη την καλλιτεχνική κοινότητα. Η είδηση διαδόθηκε ευρέως, ακόμα και από μέσα ενημέρωσης που δεν είχαν σχέση με την εναλλακτική μουσική. Εκείνη την εποχή κυκλοφόρησαν φήμες ότι η ασθένειά του προκλήθηκε από τις μυστικές και επικίνδυνες φωνητικές του πρακτικές. Πολλοί πίστεψαν ότι πέθανε επειδή "τόλμησε πολύ", ξεπερνώντας τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων, σαν ένας σύγχρονος Ίκαρος που τιμωρήθηκε επειδή πλησίασε πολύ κοντά στον Ήλιο.

Το μνημείο του Στράτου φέρει την επιγραφή από την αρχή της Οδύσσειας: «Μούσα, μίλησέ μου για τον άνθρωπο με τον πολύτροπο νου». Βρίσκεται στο κοιμητήριο του Scipione Castello (44.82872785°N 9.961494°E), ένα μικρό χωριό που αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του Salsomaggiore Terme, πόλης στην επαρχία της Πάρμα στην περιοχή Εμίλια-Ρομάνια της βόρειας Ιταλίας. Από το 2000, στο Scipione Castello οργανώνεται κάθε χρόνο μουσικό φεστιβάλ στη μνήμη του Ευστράτιου Δημητρίου (Demetrio Stratos)

Παρακαταθήκη

Οι Area, Ευστράτιος Δημητρίου , Πατρίτσιο Φαρισέλλι και Πάολο Τοφάνι συμπεριλήφθηκαν στη λίστα Nurse with Wound, μια λίστα μουσικών και συγκροτημάτων που συνόδευε το πρώτο άλμπουμ των Nurse with Wound, με τίτλο Chance Meeting on a Dissecting Table of a Sewing Machine and an Umbrella, που κυκλοφόρησε το 1979.

Λίγο μετά τον θάνατό του, το ιταλικό προοδευτικό ροκ συγκρότημα Premiata Forneria Marconi αφιέρωσε στον τράτο το τραγούδι «Maestro della voce» («Δάσκαλος της φωνής»), το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο άλμπουμ τους Suonare suonare του 1980.

Το στούντιο συναυλιών του ραδιοφωνικού σταθμού Radio Popolare του Μιλάνου ονομάστηκε προς τιμήν του.

Από το 1996 διοργανώνεται ετήσια μουσική εκδήλωση με τίτλο «Rassegna di Musica Diversa – Omaggio a Demetrio Stratos» («Ανασκόπηση Εναλλακτικής Μουσικής – Φόρος Τιμής στον Demetrio Stratos»), στην πόλη Alberone di Cento, στην επαρχία της Φεράρα, στη βόρεια Ιταλία. Η εκδήλωση αυτή προβάλλει ανερχόμενα ιταλικά μουσικά σχήματα και καινοτόμες ιδέες.

Το 2002, το συγκρότημα Picchio dal Pozzo ανακάλυψε ηχογραφήσεις από το 1979, με τον Στράτο να ερμηνεύει στο Θέατρο IPPAI (Ινστιτούτο Προστασίας και Βοήθειας Νεότητας) στη Γένοβα. Οι ερμηνείες αυτές ενσωματώθηκαν στον δίσκο Pic_nic @ Valdapozzo (2004), στον οποίο τα τραγούδια βασίζονται εξ ολοκλήρου στη φωνή του. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το κομμάτι «Epitaffio», όπου ο Στράτος δημιουργεί μια γλυκιά μελωδία με την τεχνική «Φλαουτοφωνία», συνοδευόμενη από διακριτικό ρυθμό και ήχους της νύχτας που δεν επισκιάζουν τη φωνή.

Το Διεθνές Βραβείο «Demetrio Stratos» για πειραματική μουσική ιδρύθηκε το 2005, με πρωτοβουλία της συζύγου του, Ντανιέλα Ρονκόνι, του Πατρίτσιο Φαρισέλλι, του Κλαούντιο Κιανούρα, του Βάλτερ Πράτι και του Γκέρντ Ρίσκε. Απονέμεται σε ανερχόμενους μουσικούς, καινοτόμα πρότζεκτ και συνολική προσφορά στην πειραματική μουσική. Το πρώτο βραβείο ανερχόμενου καλλιτέχνη απονεμήθηκε στη Ρομίνα Ντανιέλε (2005). Το Βραβείο Καριέρας έχει απονεμηθεί σε:

Diamanda Galás (2005)

Meredith Monk (2007)

Fred Frith (2008)

Fátima Miranda (2009)

Joan La Barbara (2011)

Το «La voce Stratos» («Η φωνή Στράτος») είναι βιβλίο και ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του, που κυκλοφόρησε το 2009 από τους Λουτσιάνο Ντ’Ονόφριο και Μόνικα Αφατάτο, με συνεργασία της συζύγου του. Περιλαμβάνει πάνω από τριάντα συνεντεύξεις συνεργατών, μουσικών, καλλιτεχνών και φωνητικών ερευνητών, καθώς και ανέκδοτο φωτογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό.

Την ίδια χρονιά διοργανώθηκε στη Γένοβα η δεύτερη έκδοση του «Suonare la voce: tributo a Demetrio Stratos» («Παίζοντας τη φωνή: φόρος τιμής στον Demetrio Stratos»), με διήμερα σεμινάρια και συναυλίες που κορυφώθηκαν με εμφάνιση της Ισπανίδας Fátima Miranda.

Στις 25 Αυγούστου 2009, στη Σιένα, τα εναπομείναντα μέλη των Area (Φαρισέλλι, Ταβολάτσι και Τοφάνι), μαζί με τον Κρίστιαν Καπιότσο (γιο του Τζούλιο Καπιότσο) στα τύμπανα και τον Μάουρο Παγκάνι στο βιολί και τη φωνή, επανενώθηκαν για πρώτη φορά μετά από δεκαετία στο φεστιβάλ La Città Aromatica, προς τιμήν του Στράτου. Στις 29 και 30 Ιανουαρίου 2010, ακολούθησε νέα επανένωση των Area στο Teatro San Lazzaro di Savena (Μπολόνια), στο πλαίσιο της εκδήλωσης StratosFerico: Omaggio a Demetrio Stratos.

Η ζωή του Στράτου αποτελεί πλήρη ενσάρκωση του πνεύματος της δεκαετίας του '70. Πρόσφατα, ο Ιταλός σκηνοθέτης Gabriele Salvatores ανακοίνωσε ότι θα γυρίσει ταινία για τη μουσική και την πολιτική της εποχής μέσα από τη ζωή του χαρισματικού καλλιτέχνη.

Έρευνες στη φωνητική

Πέρα από τις εντυπωσιακές τεχνικές, στόχος του Στράτου ήταν να απελευθερώσει τη φωνητική έκφραση από τα δεσμά της γλώσσας και της αισθητικής μελωδίας. Παρατηρώντας την κόρη του Αναστασία, κατέληξε πως οι άνθρωποι διαθέτουν τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες που περιορίζονται προοδευτικά κατά την ανάπτυξη της γλώσσας. Θεωρούσε την εξερεύνηση των δυνατοτήτων της φωνής εργαλείο ψυχολογικής και πολιτικής απελευθέρωσης — ήθελε κοινωνικές ομάδες και άτομα να «βρουν τη δική τους φωνή».

«Αν πρόκειται να υπάρξει νέα φωνητικότητα, πρέπει να βιώνεται συλλογικά και όχι ατομικά: μια προσπάθεια απελευθέρωσης από τον ρόλο του παθητικού ακροατή και θεατή που μας έχει επιβάλει ο πολιτισμός και η πολιτική. Αυτό το έργο δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ακρόαση, αλλά ως "ένα παιχνίδι όπου διακυβεύεται η ίδια η ζωή".»

— Ευστράτιος Δημητρίου, Metrodora

Πέρα από τη δισκογραφία του με τους Area, τα προσωπικά του έργα αποτελούν έναν τεράστιο κορμό πειραματικής έρευνας. Χρησιμοποιώντας τη φωνή ως μουσικό όργανο, έφτασε τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων:

έφτασε συχνότητες έως 7.000 Hz (ένας τενόρος φτάνει έως 523 Hz, μια σοπράνο έως 1.046 Hz)

κρατούσε νότες για μεγάλο διάστημα

εφάρμοζε τεχνικές διφωνίας, τριφωνίας και τετραφωνίας (πολυφωνία μόνο με την ανθρώπινη φωνή)

Σε συνεργασία με το CNR της Πάδοβας, δημοσίευσε μελέτες στην εθνομουσικολογία, τις φωνητικές επεκτάσεις και το ασιατικό τραγούδι.

«Κατά την εκπομπή, οι φωνητικές χορδές δεν δονήθηκαν. Η συχνότητα ήταν εξαιρετικά υψηλή — τα φωνητικά όργανα δεν φτάνουν φυσιολογικά πάνω από 1.200 Hz. Κι όμως, ο Στράτος παρήγαγε δύο ασύμβατα "σφυρίγματα", το ένα να κατεβαίνει από 6.000 Hz, το άλλο να ανεβαίνει από 3.000 Hz. Δεν υπήρχε μεταξύ τους αρμονική σχέση. Παρατήρησα και ταυτόχρονη εκπομπή τριών "σφυριγμάτων".»

— Καθ. Φράνκο Φερρέρο

Η έρευνά του ανοίγει δρόμους για ακόμη ανεξερεύνητα πεδία, όπως η υπεροχή του νοήματος έναντι του σημαινόμενου, ή η τελετουργική αξία της φωνής. Μελέτες του στην αρθρωτική, ακουστική και αντιληπτική φωνητική και την πειραματική ποίηση τον οδήγησαν στην πλήρη απελευθέρωση της φωνής από φυσιοκρατικά όρια. Αυτό αποτυπώνεται ηχητικά στα έργα του Metrodora και Cantare la voce, όπου ό,τι ακούγεται σαν μουσικό όργανο είναι απλώς η ανθρώπινη φωνή.

«Η ανθρώπινη φωνή στη σύγχρονη μουσική είναι ένα κανάλι που δεν μεταδίδει τίποτα. Η δυτική υπερτροφία της φωνής έχει καταστήσει τον τραγουδιστή σχεδόν αναίσθητο στις ποικιλίες της φωνητικότητας, παγιδευμένο στα όρια συγκεκριμένων γλωσσικών δομών.»

— Ευστράτιος Δημητρίου , Metrodora

Η υπεροχή του σημαίνοντος έναντι του σημαινόμενου

Η υπεροχή του σημαίνοντος έναντι του σημαινόμενου είναι ένα ζήτημα που απασχολεί ιδιαίτερα τη γλωσσολογία και την πραγματολογία και έχει οδηγήσει σε καίριες καμπές τόσο στη σημασιολογία όσο και στη σημειωτική. Η αξία της γλώσσας δεν πρέπει να αναζητείται στις σχέσεις μεταξύ των σημείων ή στη σχέση μεταξύ σημαίνοντος (signifiant) και σημαινόμενου (signifié), αλλά στη χρήση της γλώσσας μέσα στο εκάστοτε συγκείμενο. Για παράδειγμα, μία μεταβολή στον τονισμό, στην ένταση, στο ηχόχρωμα ή στον τόνο της φωνής μπορεί να ακυρώσει πλήρως τη σημασιολογική αξία μιας πρότασης (των λέξεων).

Ο Στράτος κατανόησε την σημασιολογική ενίσχυση που παράγεται από τη φωνή. Δεν λειτουργεί μόνο ως προς τα νοήματα, αλλά αποτελεί το πρωτογενές μέσο σωματικής έκφρασης. Η φωνή φέρει από μόνη της επικοινωνιακή σημασία που αξίζει να ακουστεί ανεξάρτητα από το περιεχόμενο των νοημάτων που μεταδίδει. Το σημαίνον "φωνή" γίνεται σημειογενετικό, δηλαδή γεννά νέες σημασίες, όταν το εξετάσουμε στην καθαρή του ουσία, στη "φωνή" (phoné). Ο «μαγικός» ήχος της φωνής είναι ανεξάρτητος από νοήματα· έτσι ο Στράτος παράγει ήχους χωρίς κωδικοποιημένα νοήματα, οι οποίοι όμως δημιουργούν νέους πιθανούς κόσμους.

Όπως η απολιθωμένη Ωρειάδα Ηχώ, η αναζήτησή του για αυτήν την χαμένη φωνή εξερευνά την ανθρώπινη κραυγή, την ανάσα, τον θόρυβο. Στοχεύει στην επιστροφή στην σωματική πραγματικότητα, στην ενστικτώδη υλικότητα, στη ζωώδη διονυσιακή βάση, η οποία καταπνίγηκε από την κωδικοποιημένη αντικειμενικότητα. Η επιμονή στη "σημαίνουσα φωνή" αφαιρεί αξία από την υποκειμενική παραγωγή του σημαινόμενου. Ο Στράτος οδηγείται στη διάλυση του "εγώ" μέσω μιας δημιουργικής επαναληπτικής διαμόρφωσης, υπέρ μιας διαυποκειμενικής ένωσης των πηγών της ζωής.

Η νομαδική φωνή αντιπροσωπεύει την απελευθέρωση· επιδιώκει τη σωματική φωνητικοποίηση αποσπασμένη από τις σταθερές καμπύλες του bel canto. Στα "Μοιρολόγια Ι", "Μοιρολόγια ΙΙ" και "Κρυπτομελωδίες Παιδικές" η φωνή παρουσιάζεται σε πληθυντικό τρόπο: ψιθυρίζει, θρηνεί, μιμείται, γίνεται διπλοφωνία και τριπλοφωνία. Πρόκειται για έναν πολυφωνικό φωνητισμό χωρίς υποκείμενο, ανδρογύναιο, όπου συνυπάρχουν και τα δύο φύλα, το αρσενικό και το θηλυκό.

Ο Στράτος τραγουδά τη φωνή, ως καθαρή εμφάνιση, φάρμακο (pharmakon), δηλητηριώδες και θεραπευτικό ταυτόχρονα, χωρίς τίποτε άλλο παρά μόνο τη φωνή – μια καθαρά παιγνιώδη πράξη, μόνο η φωνή ως φωνή. «Με αυτόν τον τρόπο η ανατρεπτική κυριαρχία της φωνής ως γεγονός, η επικοινωνία ως pharmakon, θέτει το υποκείμενο κάπου ανάμεσα στην ανεπιφύλακτη απόλαυση και την κατανάλωση.»

Η ύμνηση του σημαίνοντος της φωνής στηρίζει μια επιστημολογία της αντίληψης, αμφισβητεί το «σφάλμα του Ντεκάρτ» που περιόρισε τη λογική στη λεκτική σύλληψη της έννοιας. Συνομιλεί με την «Πρακτογνωσία» (Praktognosia) του Maurice Merleau-Ponty, που τοποθετεί την αφετηρία στη βιωματική αίσθηση των σωμάτων μας.

Η τελετουργική αξία της φωνής

Ο Στράτος αναφέρεται στον αυλό, το διπλό καλάμι που χρησιμοποιούνταν σε αρχαίες ελληνικές τελετές· παράγει δύο ήχους και μπορεί να κρατήσει τους ανθρώπους σε κατάσταση έκστασης. Στο κομμάτι του «Φλαουτοφωνίες κι Άλλα» που περιλαμβάνεται στο άλμπουμ Cantare la Voce (1978), υπάρχουν δύο μη αρμονικές φωνές που προκαλούν στον ακροατή μία κατάσταση έκστασης, παρόμοια με αυτή των θρησκευτικών τελετών, και ένα αίσθημα αποξένωσης. Έτσι, η φωνητική μουσική του Στράτου είναι ένα είδος λαϊκής τελετής που επιτρέπει στους ακροατές να αγγίξουν την πρωταρχική τους προέλευση.

«Η φλογερή φωνή του Στράτου παίζει ένα κυκλικό θέμα, μία τροπική έμπνευση που μας φέρνει πιο κοντά σε μια εμπειρία κοινωνίας, τελετουργικής αλληλεπίδρασης και θυσίας. Αυτή η επανάληψη προκαλεί κάτι υπνωτικό που διευκολύνει την κατάσταση έκστασης. Ο Στράτος φαίνεται να επιθυμεί μια συμμετοχική, αυθόρμητη και γενναιόδωρη ακρόαση. Μέσω αυτών των πάντα διαφορετικών επαναλήψεων, στοχεύει να καταργήσει, να διαλύσει το "εγώ", ως το βασικό στοιχείο της θυσίας. Μέσα σε αυτήν τη διάλυση της ταυτότητας, εμείς (η ομάδα των ακροατών) βρισκόμαστε σε κοινωνία με θεούς, τη Γη και τη Ζωή.» – Janete El Haouli

Στα χρόνια της αποϊεροποίησης και εκκοσμίκευσης του χριστιανισμού, ο Στράτος πρότεινε μια νέα κοσμική ιερότητα, στο όνομα των αρχαίων Ελλήνων, μια επιστροφή στην αυθεντική τελετουργικότητα. Το δίπολο φωνής-μουσικής είχε ξεχάσει εκείνη την τελετουργικότητα, διότι στον σημερινό κόσμο χρησιμοποιείται κυρίως για την έκφραση ανθρώπινων σκέψεων, ιδεών και ιδεολογιών, κι όχι για την ιερή εμπειρία της εσωτερικής κοινωνίας του ανθρώπου με τη φύση που τον περιβάλλει.

Η αναζήτηση της τριπλοφωνίας και της τετραπλοφωνίας συναντάται στους θιβετιανούς μοναχούς και κάποιους ιππείς της Μογγολίας. «Είναι μια τελετουργική χρήση της φωνής», έγραφε ο Στράτος, και αυτός ο σκοπός διατηρείται στα έργα του. Υπάρχουν τέσσερα τελετουργικά στοιχεία: η επανάληψη, η απόδραση από το καθημερινό, η απώλεια του εγώ και η κοινοτική διάσταση. Ίσως, διαβάζοντας Gilles Deleuze, ο Στράτος πείστηκε ότι η επανάληψη δεν είναι η καταδικαστέα νευρωτική εμμονή, αλλά μια τεχνική απόδρασης από το καθημερινό, από τη ροή του χρόνου, με σκοπό την πρόσβαση σε μια άλλη τάξη αλήθειας. Έτσι, η έκσταση με την κατάργηση του εγώ και του γνώριμου κόσμου διεύρυνε τον ορίζοντα προς άλλους κόσμους. Το αποτέλεσμα ήταν μια συλλογική σκηνή, ταυτόχρονα αποξενωτική και μυστικιστική.

Στα έργα του Στράτου, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημαιοφόρο των λαϊκών τελετουργιών μέσα στα μεγάλα ροκ συναυλιακά γεγονότα, όπου το κοινό δεν εξαντλείται από το θεαματικό μιμητικό πρότυπο του σούπερ σταρ, αλλά βιώνει σχεδόν θρησκευτικά τη μουσική-φωνή, που του επιτρέπει να αισθανθεί στη σκηνή το ανατριχιαστικό ρίγος της συμμετοχής του στη ζωή.

Λόγω της εξαιρετικής του ικανότητας, των αποκτημένων τεχνικών του και των μελετών του με το CNR, κατόρθωσε να παράγει αποτελέσματα που παραμένουν μέχρι σήμερα αξεπέραστα. Ο Daniel Charles τον περιέγραψε ως τον άνθρωπο που διέλυσε τη μονοφωνία μέσω της πολυδιάσπασης του ακουστικού φάσματος. Πέτυχε μια διπλοφωνία η οποία γίνεται τριπλοφωνική, ακόμη και τετραπλοφωνική. Η φωνητική του έγινε μικροορχηστρώσεις (φωνή ως όργανο) χωρίς καμία τεχνολογική ενίσχυση ή επεξεργασία. Ανύψωσε το ροκ τραγούδι σε νέα ύψη με τη φωνητική του ακροβασία.

Δισκογραφία

LP

Metrodora Cramps (CRSLP 6205) 1976 single cover with inner- issued in Cramps' DIVerso series (no.5)

  Cramps (5206 205) 1977 as above - reissue with new catalogue number

  Get back (GET 5206) 2001 single cover

  Sony/BMG (88843 02325 1) 2014 numbered box set with LP, CD and 5 postcards

  Sony/BMG (88985 36554 1) 2017 new remastered reissue

  Cramps/De Agostini (CRSLP 6205) 2018 single cover with inner and 8-page insert - no.27 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

  Cramps/Sony Music (19658 70313 1) 2022 red vinyl

Cantare la voce Cramps (5206 119) 1978 issued in Cramps' Nova Musicha series (no.19) - gatefold cover with inner and booklet

  Sony/BMG (88883 77558 1) 2013 numbered box set with LP, CD, insert and 32 page booklet

  Cramps/De Agostini (5206 119) 2019 gatefold cover with booklet and 8-page insert - no.47 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

  Cramps/Sony Music (19658 70435 1) 2022 single cover with inner - white vinyl

Rock and roll exhibition Cramps (5205 901) 1979 with Mauro Pagani and Paolo Tofani - single cover with inner

  Akarma (AK 1016) 2001 as above

  Cramps/Sony Music (19658 70637 1) 2022 single cover with inner - orange vinyl

Recitarcantando Cramps (5206 501) 1980 gatefold cover with inner

  Cramps/Sony Music (19439 84841 1) 2021 gatefold cover, yellow inner - issued for Record Store Day 2021

Concerto al teatro S. Leonardo Progressivamente/De Agostini (GMP 008) 2021 unreleased 1979 live recording - gatefold cover with inner and 8-page insert - no.98 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

Concerto all'Elfo Cramps/Sony Music (19658 70637 1) 2022 1978 live recording, issued on CD in 1995 - blue vinyl

Le milleuna Cramps/Sony Music (19658 70476 1) 2022 2 LP - gatefold cover with yellow vinyls - issued on CD in 1990

CD

Metrodora Cramps (CRSCD 065) 1989 reissue of 1976 album - now deleted

  Cramps/EMI (72438 57441 2) 1998 as above

  Edel (CRA 0136612) 2001 as above with digipack cover

  Cramps (CRSCD 065) 2009 new reissue with mini-LP gatefold cover

Cantare la voce Cramps (CRSCD 119) 1989 reissue of 1978 album - now deleted

  Edel (CRA 0136592) 2001 as above with digipack cover

  Cramps (CRSCD 013) 2009 new reissue with mini-LP gatefold cover

Le milleuna Cramps (CRSCD 034) 1990 1979 recordings

  Edel (CRA 0136572) 2001 new reissue of the above

Rock and roll exhibition Cramps (CRSCD 010) 1994 reissue of 1979 album - now deleted

  Akarma (AK 1016) 1999 as above with mini gatefold cover

Recitarcantando Cramps (CRSCD 035) 1994 reissue of 1980 album with slightly different mix and longer tracks - now deleted

  Edel (CRA 0138642) 2001 reissue of 1980 album with digipack cover

Concerto all'Elfo Cramps (300 037-2) 1995 1978 live recording

  Cramps/EMI (72438 57443 2) 1997 as above

  Sony Music (88883 79417 2) 2014 new remastered reissue

Stratosfera box set Akarma (AK 1037/5 CD) 2002 5CD box set including his solo albums Metrodora, Cantare la voce, Recitarcantando, Le milleuna, Concerto all'Elfo

VARIOUS ARTISTS COMPILATIONS

Qui giovani

(with Daddy's dream) Numero Uno (2G2KY 19279) 1972 compilation, also featuring Demetrio Stratos, Premiata Forneria Marconi, Formula 3, Adriano Pappalardo

Futura - Poesia sonora

(with O tzitziras, o mitziras)  Cramps (5206 307) 1978 7 LP box

  Cramps (CRSCD 091-095) 1989 5-CD set - reissue of the above 1978 box set

Quelli della Numero Uno

(with Daddy's dream) Numero Uno (CFD 01080-10) 1999 10 CD - box set with tracks from singles

SINGLES (with picture cover)

Daddy's dream

Since you've been gone Numero Uno (ZN 50142) 1972  

  Numero Uno/Sony Music (19439 86116 7) 2021 reissue of 1972 single on purple vinyl - numbered edition issued for Record Store Day 2021

Σωκράτης Μάλαμας (εξομολογητικά)

 Γεννήθηκα το 1957 στη Συκιά Χαλκιδικής, στο τέρμα της Σιθωνίας. Ένα πανέμορφο χωριό με 5.000 κατοίκους χτισμένο πάνω στο τελείωμα ενός βουνού. Ήταν ένα μυθικό μέρος με παλιά σπίτια, αρχοντικά, διώροφα, τριώροφα και πέτρινα με ξύλινες βεράντες. Είχε ένα χρώμα ακαθόριστο, όσον αφορά τον χρόνο. Όταν βλέπω το χωριό μου, μου έρχεται στο μυαλό το 300 μ.Χ. Κάπως έτσι φαντάζομαι ότι θα ήταν οι κωμοπόλεις τότε στην επαρχία. > Οι γονείς μου ήταν αγρότες. Ο πατέρας μου ήταν περιστασιακά και ξυλοκόπος. Έκοβε και κατέβαζε πεύκα από τα ψηλά του βουνού με μουλάρια και άλογα. Έβγαζε ένα μεροκάματο της τάξης των 5 δραχμών. Σκέψου ότι με 5 δραχμές τότε αγόραζες 2 κονσέρβες Swan. > Όταν ήμουν πέντε ετών οι γονείς μου αποφάσισαν να μεταναστεύσουν στη Γερμανία, στη Στουτγάρδη. Η πρώτη εικόνα που αντίκρισα εκεί ήταν αρρωστημένη για ένα παιδάκι στην ηλικία μου. Ήταν σαν να ζωντανεύουν οι εφιάλτες που βλέπεις στα όνειρά σου. Ξαφνικά, από εκεί που ήμουν ένα με τη γη, βρέθηκα μέσα από ένα ταξίδι 45 ωρών με το τρένο στην καρδιά της βιομηχανικής Ευρώπης, ανάμεσα σε υψικαμίνους και ένα μολυσμένο ποτάμι με μαούνες να μεταφέρουν κάρβουνα από το πουθενά στο πουθενά. Μέναμε σε ένα διαμέρισμα μαζί με άλλες τρεις οικογένειες Ελλήνων, κάθε οικογένεια σε ένα δωμάτιο. Γρήγορα αρρώστησα βαριά για περίπου έναν χρόνο. Ο οργανισμός μου δεν μπορούσε να προσαρμοστεί στο κλίμα. > Στα 12 επιστρέφω στην Ελλάδα και κάνω τις δυο πρώτες τάξεις του γυμνασίου στη Θεσσαλονίκη, όπου έμενε η αδερφή μου. Στη Γ' Γυμνασίου πήγα σχολείο στον Άγιο Νικόλαo Χαλκιδικής. Ήμουν απείθαρχος μαθητής, άλλαζα συνέχεια σχολεία, έκανα αηδίες μέχρι που με έδιωξαν από όλα τα γυμνάσια της χώρας. Ευτυχώς, βρέθηκε μια θαυμάσια γυναίκα στο συμβούλιο των καθηγητών, στο γυμνάσιο του Αγίου Νικολάου, με υπερασπίστηκε και με ξαναπήραν την επόμενη χρονιά. > Όταν τελείωσα το σχολείο ξαναγύρισα στη Γερμανία. Θεωρούσα ότι ήταν μια νέα διέξοδος για μένα. Μπήκα κατευθείαν στο προκαταρκτικό εξάμηνο για ηλεκτρολόγος-μηχανολόγος και έκατσα εκεί δυόμισι χρόνια, συνεχίζοντας παράλληλα τις μουσικές σπουδές που είχα ξεκινήσει στη Θεσσαλονίκη. Δεν με έπειθε, όμως, καθόλου το πανεπιστημιακό θέμα. Εγώ έπαιζα μουσική από μικρός. Δεν είχα βλέψεις να κάνω κάτι σπουδαίο. Μου άρεσε να διαβάζω αυτά που ήθελα εγώ, να βλέπω πίνακες ζωγραφικής, να παρακολουθώ θέατρο όταν είχα τη δυνατότητα. Μου άρεσε να μελετώ ποίηση. Στα 13 μου διάβαζα τον Τοίχο του Σαρτρ - φαντάσου πόσο μπορεί να δηλητηριαστεί ένα παιδί από τέτοια αναγνώσματα. Διάβαζα Ρεμπώ, Μπωντλαίρ, θεατρικά, τη Δίκη του Κάφκα. Συγκλονιστικά αναγνώσματα. Βέβαια, έπεφτα μέσα σε ένα λαβυρινθώδες εσωτερικό περιβάλλον και πολλές φορές περνούσα μέρες ολόκληρες σε σιωπή. Σταματούσα να μιλώ, δεν επικοινωνούσα με το περιβάλλον και στο σχολείο αισθανόμουν ξένος. Ίσως ένιωθα και μια εσωτερική έπαρση. Μια υποκριτική ιδιότητα του ανθρώπου να ενστερνίζεται το εξωτερικό δράμα και να το κάνει δικό του. > Εκείνη την εποχή στη Γερμανία άκουγα όλο το κλασικό ρεπερτόριο. Led Ζeppelin, Rolling Stones, Creedence Clearwater Revival. Πηγαίναμε σε διάφορες κρατικές λέσχες νεολαίας όπου υπήρχε ασύδοτη ελευθερία. Μπορούσες να πιεις, να καπνίσεις, να γλεντήσεις, να κάνεις ό,τι θες, απλά υπήρχαν εκεί κοινωνικοί λειτουργοί που σε συμβούλευαν τι είναι καλό και τι όχι. Μετά άρχισαν να δημιουργούνται τα kelar, υπόγειοι, παράνομοι χώροι, όπου έδινες 2-3 μάρκα, σου έβαζαν μια σφραγίδα στο χέρι και γινόταν χαμός από κόσμο, χασίς και χάπια. Δοκιμάζαμε τα πάντα, γινόμασταν κουρούμπελα, χάναμε τον ορίζοντα από μπροστά μας, ενώ πολλά παιδιά έπαθαν και ζημιές. Ήταν κάτι σαν τα ρέιβ πάρτι που ήρθαν εδώ πολλά χρόνια μετά. > Μια χιονισμένη μέρα, πηγαίνοντας στη σχολή, βγήκα από το μετρό και αντίκρισα τα δυο παράλληλα κτίρια του πανεπιστημίου, που ήταν κάπως σαν τους δίδυμους πύργους. Αμέσως έκανα στροφή, γύρισα σπίτι, πήρα μια τσάντα με πέντε ρούχα, πήγα στον σταθμό του τρένου και γύρισα πίσω στην Ελλάδα. Στον σταθμό της Θεσσαλονίκης με περίμεναν κάτι φίλοι με το αυτοκίνητο να με πάρουν και να πάμε να πιούμε. Εγώ τους ζήτησα να πάμε να δω τη θάλασσα. Πήγαμε στην παραλία, κάτσαμε μισή ώρα και, καθώς φεύγαμε, στα 200 μέτρα μας χτύπησε ένα αυτοκίνητο. Ο διπλανός μου σκοτώθηκε και οι υπόλοιποι τρεις κομματιαστήκαμε. > Όταν έγινα καλά πήγα φαντάρος και μετά ξεκίνησα να δουλεύω στο Πόρτο Καρράς. Καθάριζα τζάμια και πατώματα, έκανα τον συνοδό στο λεωφορείο από το αεροδρόμιο, τον ταμία στο pool bar, δούλεψα στο λογιστήριο. Γρήγορα, όμως, αποφάσισα να φύγω και να κατέβω στην Αθήνα για να γραφτώ στο Εθνικό Ωδείο, στην πλατεία Βάθη. Είχα ακούσει το Βαγγέλη τον Ασημακόπουλο, τον Μπουντούνη και τον Μαυρουδή να παίζουν σε δίσκους και έλεγα «αυτοί είναι κιθαρίστες». Ξεκίνησα στο τμήμα του Ασημακόπουλου κι ενώ ήμουν καλός, η οικονομική ανάγκη με έκανε να αρχίσω να δουλεύω στα σκυλάδικα. > Το πρώτο σκυλάδικο που δούλεψα ως κιθαρίστας ήταν η Ιφιγένεια στη Συγγρού. Αυτά τα μαγαζιά ήταν πολύ underground τότε. Όλος ο υπόκοσμος και οι τραβεστί εκεί μαζεύονταν. Κάθε βράδυ υπήρχαν πολλή βία, ένταση και συναίσθημα. Το ξημέρωμα έπρεπε να γίνει κάποιος ξυλοδαρμός, κάνα μαχαίρωμα, να βγουν πιστόλια, κάποιος έπρεπε να δείξει τον ανδρισμό του, κάποιος έπρεπε να πάρει τον ρόλο της γυναίκας. Οι θαμώνες έπαιζαν περίεργους ρόλους. Η κατάσταση είχε μια συναισθηματική επίφαση κι ένα δράμα το οποίο ήταν ψευδές. Βέβαια, οι πρωταγωνιστές σίγουρα περνούσαν το δράμα τους. Οι θαμώνες, οι ακροατές, οι παρατηρητές, δεν καταλάβαιναν τίποτα, δεν μπορούσαν να καταλάβουν αυτό το έργο. Πέρασαν πολλά χρόνια για να κατανοήσω τον λόγο που οι άνθρωποι βασανίζονταν τόσο πολύ. Δεν γούσταρα καθόλου τη φάση. Όταν τελείωνα τη δουλειά, έπαιρνα τις 800 δραχμές του μεροκάματου και σκεφτόμουν ότι τώρα θα πάρω ένα ταξί, θα πάω σπίτι, θ' ανοίξω την μποτίλια του υγραερίου, θα βάλω πανιά στα τζάμια και δεν θα ξυπνήσω ποτέ. > Μετά, βρήκα απάγκιο στα νυχτομάγαζα της Πλάκας. Εκεί που ξεκινούσαν με δημοτικά και κατέληγαν σε Διονυσίου. Τότε, κάπου μεταξύ '81 και '83, ο κόσμος έβγαινε στην Πλάκα όπως πηγαίνει τώρα στην παραλία το καλοκαίρι. Δούλευα στον Άτταλο, στον Κρητικό, στου Μοστρού, στη Λητώ. Όλα τα προάστια ξεχύνονταν εκεί με τα καλά τους για να δείξουν οι κοπέλες την ομορφιά τους και οι άντρες τη μαγκιά τους. Κι εκεί γίνονταν φασαρίες. Όχι όπως στο σκυλάδικο, όμως. Εκεί τραγούδαγα κιόλας. Έλεγα βαριά λαϊκά. Είχα το ταμπεραμέντο, είχα και το ρεπερτόριο από μικρός στο σπίτι. Άκουγα Καζαντζίδη, Διονυσίου, Μπιθικώτση, όλους τους λαϊκούς τραγουδιστές, αλλά και τους ρεμπέτες, τον Βαμβακάρη, τον Τσιτσάνη και τους υπόλοιπους. Με το τραγούδι ανέβαινε και το μεροκάματό μου. Από τις 800 δραχμές που έπαιρ- να έφτανα στις 1.800. Αλλά μετά δεν μπορούσα να δουλεύω μέχρι τα ξημερώματα και να έχω εξεταστική το πρωί στο ωδείο. Έτσι, μετά από τρεισήμισι χρόνια τα μάζεψα και γύρισα στη Θεσσαλονίκη. > Έπιασα δουλειά ως δάσκαλος στο Ωδείο Βορείου Ελλάδας, αλλά έπαιρνα έναν μισθό της πείνας. Όταν σε κυνηγάει ο λυσσασμένος σκύλος της ανάγκης, δεν υπάρχει καμιά ρομάντζα γύρω. Όλα είναι επιβίωση. Αν ήμουν μόνος μου εντάξει, αλλά υπήρχε και το παιδί μου, που άρχισε να μεγαλώνει, και η γυναίκα μου. Η ζωή μου ήταν πολύ αλήτικη για να μπορώ να είμαι προσηλωμένος οικογενειάρχης, αλλά, παρ' όλα αυτά, έπρεπε να στρέψω την προσοχή μου σ' αυτούς τους ανθρώπους. Άρχισα να δουλεύω πάλι σε μαγαζιά στη Θεσσαλονίκη, έγραφα μόνος μου τραγούδια για να ξεφεύγω από όλο αυτό το πράγμα που δεν μ' άρεσε καθόλου. Μετά άρχισα να παίζω τα δικά μου κομμάτια σε μικρούς χώρους και τότε με πρόσεξε ο Νικόλας ο Παπάζογλου. Με ρώτησε για τα τραγούδια μου, έδειξε ενδιαφέρον και μου είπε να μπω στο στούντιο να τα ηχογραφήσω. Εγώ δεν είχα ιδέα από στούντιο. Φεύγαμε στις 7 το πρωί μεθυσμένοι από το μαγαζί μαζί με τον ηχολήπτη και πηγαίναμε στο στούντιο, χωρίς να καταλαβαίνουμε ότι αυτό που τραγουδούσα δεν έστεκε τονικά. > Οι πρώτες μου εμφανίσεις ήταν με πολύ λίγο κόσμο, αλλά εγώ το θεωρούσα δώρο. Για μια πενταετία ζούσα χωρίς χρήματα. Έκανα ενδιάμεσα κάποιες εμφανίσεις σε μερικά μπαράκια σε νησιά, μάζευα κάποια χρήματα από εκεί και μετά έκλεινα δουλειές για να παίζω τα δικά μου πράγματα. Πήγαινα τρεις μήνες στη Σίφνο, μάζευα 15.000-20.000 δραχμές όταν το ενοίκιο είχε 3.000. Ήταν τόσο μεγάλο το πάθος να βγω να παίξω ή να γίνω δημοσίως χάλια, που αυτό το πράγμα υπερέβαινε όλες τις ανάγκες μου. Ήμουν 48 κιλά, ποτέ δεν πήρα σάρκα πάνω μου. Ήταν μια περίοδος εξαιρετικά έντονη και όμορφη και μεγαλειώδης. Όταν κοιτάζω πίσω βλέπω ότι αυτή η περίοδος μπορεί να ήταν μια σκοτεινή τρύπα, μια μαύρη τελεία μέσα στη ζωή μου, αλλά ήμουν απολύτως λειτουργικός, εξαναγκασμένος, και ταυτόχρονα επιζητούσα πάση θυσία την έκσταση μέσα από την εργασία μου και την επιμονή μου. Έβρισκα τροφή στα κομμάτια μου, όταν έγραφα μια μελωδία δεν χρειαζόταν να φάω ούτε να πιω. Ζούσα από αυτό το πράγμα, όπως ζω και τώρα. Απλά τώρα έχω βάλει μια απόσταση ανάμεσα σ' αυτό και στον νου και την καρδιά μου. Είμαι κάποια μέτρα μακριά από τότε. Αυτό το φέρνουν η ηλικία και η αποχώρηση από το πεδίο δράσης και βολής. > Τίποτα δεν με ωθεί να γράψω τραγούδια. Εκεί που πίνω κρασί με τους φίλους μου ή κάνω βόλτες με πιάνει κάτι που με κάνει να στριμωχτώ, να καθίσω σε μια γωνιά και να ασχοληθώ μόνο με αυτό. Είναι όπως μπαίνεις σε ένα λιβάδι την άνοιξη και βλέπεις και τσουκνίδες και μαργαρίτες. Ελπίζω να μην έγραψα μόνο τσουκνίδες στη ζωή μου. > Πριν από είκοσι χρόνια έγραψα το «Πάμε να φύγουμε», που έλεγε «Πάμε να φύγουμε από αυτή την πόλη, όλα ξηλώθηκαν, μείναμε μοναχοί άνθρωποι, σπίτια και φωνές». Αυτό το τραγούδι έγινε πραγματικότητα πριν από δέκα χρόνια. Σηκώθηκα κι έφυγα από τις πόλεις, πήγα σε ένα χωρίο στην Πίνδο. Στις πόλεις κατανάλωνα τη ζωή μου περισσότερο στο να «βλεπόμαστε» και όχι στο να κάνω αυτό που θέλω. Τώρα χρειάζομαι νηφαλιότητα, ησυχία και γαλήνη. Μου αρέσει να πηγαίνω με τα παιδιά μου βόλτα στα βουνά, μου αρέσουν η ησυχία και το άγνωστο σε κάθε μου βήμα. Μου αρέσει να ξαπλώνω κάτω στο χώμα και να λέω μια προσευχή. > Έχω διδαχθεί από πολλούς καλλιτέχνες. Από τον Τούντα και τον Μπαχ, από τον Τσιτσάνη και τον Μότσαρτ, από τον Βαγγέλη Παπάζογλου και τον Χάιντν, από τον Νίκο Παπάζογλου και τον Τσικ Κορία, από τον Γαβαλά και την Ίμα Σουμάκ. Αλλά μέχρι και Lady Gaga ακούω, γιατί ακούνε και τα παιδιά μου. Τώρα τελευταία όμως το έχω γυρίσει στην τζαζ. Ακούω αυτούς τους παράφρονες ανθρώπους. Αν δεν είσαι μουσικός, θα πρέπει να είσαι η μετενσάρκωση μουσικού για να ερμηνεύσεις τα έργα τους. > Είμαι πατέρας τεσσάρων παιδιών. Τα παιδιά σε κάνουν να βγάζεις και το θηλυκό χρώμα σου. Δεν είναι εύκολο να το παραδεχτεί ένας άντρας αυτό, αλλά όταν τα παιδιά σου σε κοιτάζουν στα μάτια είναι πολύ εύκολο να αλλάξεις ρόλο και να μπεις σε αυτόν της μητέρας. > Όταν με ρωτάνε αν θέλω να γυρίσω τον χρόνο πίσω, απαντώ όχι, γιατί δεν θέλω να χάσω τα δώρα που μου έχει χαρίσει ο χρόνος. Να γίνω 20 χρόνων και να καίγομαι; Για ποιο λόγο; Όσοι θέλουν να γυρίσουν τον χρόνο πίσω είναι επειδή δεν έζησαν ή δεν τους επιτράπηκε να ζήσουν όπως ήθελαν. Αν λες σε ένα παιδί να συγκρατηθεί, μπορεί και να κλείσει τελείως τις μηχανές του, να μην τις ανοίξει ποτέ μέχρι τα 80 του, και τότε να γίνει ένας ηλικιωμένος που θέλει να ζήσει από την αρχή τον έρωτα της ζωής του. > Δεν μπορώ να κρατήσω άλλο μέσα μου τη μυθολογία της κραιπάλης και της καταστροφής, αλλά δεν έχω κάνει ακόμα τον κύκλο στη ζωή μου και μπορεί να με πιάσει καμιά τρέλα και να ξανακατέβω στην Αθήνα. Μπορεί στα γεράματά μου να θέλω να ζήσω στα Εξάρχεια. Μου αρέσει αυτή η περιοχή που έχει νεολαία, φασαρίες και μπάχαλο. > Τα ταξίδια δεν είναι στους τόπους, τα ταξίδια είναι εδώ. Έχω φύγει από το μπαρ της Γωγώς στον Νέο Κόσμο μια Κυριακή στις 7 το πρωί και περπατώντας προς το Κουκάκι ένιωσα ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου. Σχεδόν κάθε μέρα μου είναι ένα ταξίδι και θέλω το ταξίδι μου να είναι ανεπανάληπτο. > Δεν είμαι υπέρ των παιδιών που αρπάζουν μια πέτρα και σπάνε τις βιτρίνες. Αυτό δυναμώνει ακόμη περισσότερο την ήδη υπάρχουσα άσχημη κατάσταση. Το όνειρο γίνεται πιο δραματικό και άσχημο. Και το άσχημο δεν φέρνει εξιλέωση. Εξιλέωση είναι η γνώση ότι αυτοί οι ίδιοι που σηκώνουν την πέτρα και σπάνε το κεφάλι του άλλου ή το τζάμι, αυτοί οι ίδιοι είναι το απόλυτο φως, η απόλυτη γνώση. Γι' αυτό πρέπει να γυρίσουν και να κοιτάξουν τον εαυτό τους. Δεν υπάρχουν εχθροί εκεί έξω, οι εχθροί είναι σύμβολα. > Ανησυχώ ιδιαίτερα για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα, με όλα αυτά τα πλήθη των απελπισμένων ανθρώπων που μου θυμίζουν το κομμάτι του Σαββόπουλου που έλεγε: «Όπου κοιτάζω να κοιτάζεις / όλη η Ελλάδα ατέλειωτη παράγκα / παράγκα, παράγκα, παράγκα του χειμώνα / κι εσύ μιλάς σαν πτώμα / Ο λαός,ο λαός στα πεζοδρόμια κουλούρια ζητάει και λαχεία / κοπάδια, κοπάδια, κοπάδια στα υπουργεία / αιτήσεις για τη Γερμανία». Αυτό ακριβώς ζούμε και τώρα. Κάνουμε κυκλικές κινήσεις και πέφτουμε πάνω στα χνάρια μας. Θα κάνουμε ό,τι ωραιότερο και υψηλότερο μπορούμε για να μπούμε σε μια διαφορετική κατάσταση, θα ονειρευτούμε έναν κόσμο ιδανικό, θα μάθουμε ξανά να ονειρευόμαστε. Θα γίνουμε σοβαροί ονειρευτές, όχι κωλόπαιδα. Θα πάρουμε την ευθύνη των πραγμάτων. Είμαστε υπεύθυνοι για το έργο ή δεν είμαστε; Θα πορευτούμε με τον διπλανό μας ή όχι; > Μπορεί να λέω ότι δεν θα αποχωρήσω ποτέ από το τραγούδι, άλλα αυτό είναι ψέμα. Δεν μπορείς να παίζεις εσαεί. Τώρα έχω τη βιολογική και συναισθηματική δύναμη να το κάνω, αλλά μερικές φορές, όταν ανοίγεται μπροστά μου μια παράδοξη κατάσταση, πιο πολύ με ελκύουν το άγνωστο και η παραίτηση από την προηγούμενη εργασία μου, παρά η μουσική και το τραγούδι. > Η αγάπη περισσότερο εκπέμπεται από εμάς προς τον κόσμο και όχι το αντίστροφο. Και η ειρωνεία είναι ότι όλοι ζητάμε την αγάπη. Ενώ στην ουσία εμείς οι ίδιοι είμαστε η αγάπη, εμείς είμαστε η ελευθερία, εμείς είμαστε η αλήθεια, από μας εκπορεύονται όλα αυτά. Είναι βασικά, ουσιαστικά συστατικά της ύπαρξης. Εάν δεν τα έχουμε αυτά, να πάμε να γαμηθούμε, να βυθιστούμε στο τίποτα. > Τώρα πια είμαι πιο διαλλακτικός. Η κατανόηση είναι πρωτεύον στοιχείο. Δεν μετράς τους ανθρώπους με μεζούρα, αρχίζεις και τους δέχεσαι κι αυτό είναι ένα τεράστιο δώρο που στο φέρνει ο χρόνος. > Ο χρόνος δεν με πιέζει. Ίσα ίσα μου δημιουργεί τη λαχτάρα του τέλους. Οι ψευτολάτρεις της ψευδοπραγματικότητας δεν έχουν να χάσουν τίποτα, εάν δε συνεχιστεί το έργο. > Δεν νοσταλγώ τίποτα κι ούτε πρόκειται. Ίσως να νοσταλγώ το μέλλον. Πηγή: www.lifo.gr