Ευστράτιος Δημητρίου ( Demetrio Stratos )

 

Στις 22 Απριλίου 1945, γεννήθηκε ο Ευστράτιος Δημητρίου ή Demetrio Stratos (Αλεξάνδρεια, 22 Απριλίου 1945 – Νέα Υόρκη, 13 Ιουνίου 1979) ο οποίος ήταν Έλληνας τραγουδιστής, συνθέτης, στιχουργός, πολυοργανίστας και μουσικός ερευνητής, συνιδρυτής και τραγουδιστής του ιταλικού progressive rock, jazz fusion μουσικού συγκροτήματος AreA – International POPular Group, γνωστότερων ως Area ή AreA(Αρέα). 

Ο Ευστράτιος Δημητρίου (22 Απριλίου 1945 – 13 Ιουνίου 1979), γνωστός επαγγελματικά ως Demetrio Stratos, ήταν Ελληνοϊταλός τραγουδιστής, τραγουδοποιός, πολυοργανίστας και ερευνητής της μουσικής, περισσότερο γνωστός ως συνιδρυτής, βασικός ερμηνευτής και τραγουδιστής του ιταλικού συγκροτήματος προοδευτικού ροκ Area – International POPular Group.

Γεννημένος και μεγαλωμένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου από Έλληνες γονείς, σπούδασε πιάνο και ακορντεόν στο «Εθνικό Ωδείο». Το 1957 στάλθηκε στη Λευκωσία της Κύπρου και, σε ηλικία 17 ετών, μετακόμισε στο Μιλάνο της Ιταλίας για να φοιτήσει στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στη Σχολή Αρχιτεκτονικής, όπου και σχημάτισε το πρώτο του μουσικό συγκρότημα. Το 1967 εντάχθηκε στο ιταλικό συγκρότημα beat μουσικής I Ribelli, ενώ το 1972 ίδρυσε το συγκρότημα Area.

Ο Stratos ηχογράφησε πολλούς δίσκους και συμμετείχε σε φεστιβάλ στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Πορτογαλία, την Ελβετία, την Ολλανδία, την Κούβα και τις Ηνωμένες Πολιτείες, τόσο με τους Area όσο και ως σόλο καλλιτέχνης ή σε συνεργασία με άλλους δημιουργούς. Συνεργάστηκε με καλλιτέχνες όπως οι Mogol, Lucio Battisti, Gianni Sassi, Gianni Emilio Simonetti, Juan Hidalgo, Walter Marchetti, John Cage, Tran Quang Hai, Merce Cunningham, Jasper Johns, Andy Warhol, Grete Sultan, Paul Zukofsky, Nanni Balestrini, Claude Royet-Journoud και Antonio Porta.

Μελέτησε εθνομουσικολογία, επεκτάσεις της φωνής, ασιατικές μουσικές παραδόσεις, συγκριτική μουσικολογία, το πρόβλημα της εθνοτικής φωνητικότητας, ψυχανάλυση, τη σχέση ανάμεσα στον προφορικό λόγο και την ψυχή, αλλά και τα όρια της γλώσσας. Ήταν ικανός να φτάσει φωνητικά έως τα 7.000 Hz και να εκτελεί διφωνία, τριφωνία, ακόμα και τετραφωνία. Ο Daniel Charles τον περιέγραψε ως τον άνθρωπο που «αποδεκάτισε τη μονοφωνία» μέσω του πολυπρισματικού ακουστικού φάσματος. Οι φωνητικές του δυνατότητες έχουν εξερευνηθεί και καταγραφεί.

Ο Stratos πέθανε στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης στις 13 Ιουνίου 1979, σε ηλικία 34 ετών. Η αυτοδιακηρυγμένη αποστολή του ήταν να απελευθερώσει τη φωνητική έκφραση από την «δουλεία» της γλώσσας και της κλασικής μελωδίας. Αντιμετώπιζε την εξερεύνηση των δυνατοτήτων της φωνής ως εργαλείο ψυχολογικής και πολιτικής απελευθέρωσης. Το έργο του θεωρείται από πολλούς κριτικούς και τραγουδιστές ως καθοριστικής σημασίας στην εξέλιξη πειραματικών και πρωτοποριακών φωνητικών τεχνικών.

Βιογραφία

Τα πρώτα χρόνια, 1945–1971

Ο Demetrio Stratos γεννήθηκε ως Ευστράτιος Δημητρίου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στις 22 Απριλίου 1945, από Έλληνες γονείς, τον Γιάννη Δημητρίου και την Αθανασία Αρχοντογιώργη. Πέρασε τα πρώτα του 13 χρόνια στην Αλεξάνδρεια, όπου σπούδασε πιάνο και ακορντεόν στο περίφημο Conservatoire National d'Athènes («Εθνικό Ωδείο Αθηνών»), ενώ παράλληλα σπούδασε αγγλικά στο British Boys School. Όπως αργότερα δήλωσε, το γεγονός ότι γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια τον έκανε να αισθάνεται σαν «θυρωρός» σε διεθνές ξενοδοχείο, προορισμένος να βιώσει το πέρασμα των λαών και να συμμετέχει στη «κυκλοφορία» του πολιτισμού στη Μεσόγειο, μια περιοχή γεμάτη με διαφορετικές εθνοτικές ομάδες και έντονη μουσική ποικιλομορφία. Η οικογένειά του ήταν Ελληνορθόδοξη, και από παιδί άκουγε βυζαντινούς ύμνους, παραδοσιακή αραβική μουσική και στη συνέχεια τα πρώιμα ακούσματα της ροκ εν ρολ. Όλοι αυτοί οι ήχοι τον επηρέασαν βαθιά για όλη του τη ζωή. Το 1957, λόγω των πολιτικών γεγονότων που συγκλόνισαν την Αίγυπτο, στάλθηκε στο Καθολικό Κολέγιο της Αγίας Γης στη Λευκωσία, όπου δύο χρόνια αργότερα τον ακολούθησε η οικογένειά του.

Το 1962 μετακόμισε με την οικογένειά του στο Μιλάνο της Ιταλίας, όπου φοιτούσε στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στη Σχολή Αρχιτεκτονικής. Το 1963 σχημάτισε το πρώτο του μουσικό συγκρότημα και εμφανίστηκε ζωντανά στο Φεστιβάλ της «Casa dello studente» («Εστία Φοιτητών») στο Μιλάνο, καθώς και σε διάφορα τοπικά μπαρ όπως το Santa Tecla και το Intra's al Corso. Τυχαία, ο αρχικός τραγουδιστής του συγκροτήματος δεν μπορούσε να τραγουδήσει ένα βράδυ λόγω μικρού ατυχήματος και ο Stratos τον αντικατέστησε, ξεκινώντας έτσι την πορεία του ως τραγουδιστής. Το ρεπερτόριό του εκείνη την εποχή περιλάμβανε σόουλ, μπλουζ και rhythm and blues. Την ίδια περίοδο εργαζόταν και σε πολλά στούντιο ηχογράφησης στο Μιλάνο, ως κιμπορντίστας.

Το 1967 εντάχθηκε στο συγκρότημα I Ribelli («Οι Επαναστάτες») ως κιμπορντίστας. Μαζί τους ηχογράφησε πολλές επιτυχίες όπως τα «Chi mi aiuterà», «Oh Darling!» και «Pugni chiusi», τραγούδια που έγιναν σύμβολα της ιταλικής δεκαετίας του 1960, και ο Stratos γνώρισε γρήγορη φήμη στην Ιταλία. Το 1969, το συγκρότημα κυκλοφόρησε τον ομώνυμο δίσκο «I Ribelli».

Το 1970 αποχώρησε από τους I Ribelli και σχημάτισε νέο μουσικό σχήμα με Άγγλους μουσικούς, όπως ο ντράμερ Jan Broad, και άρχισε να αφιερώνει τον χρόνο του στη μελέτη της φωνής και των μουσικών φαινομένων, κάνοντας πειραματισμούς. Το ενδιαφέρον του σε αυτή την έρευνα ξεκίνησε όταν παρατηρούσε την κόρη του, Αναστασία (γεννημένη το 1970), κατά τη φάση της «μωρολογίας», όταν ένα παιδί παίζει και πειραματίζεται με τη φωνή του πριν ακόμα μιλήσει. Ο Stratos παρατήρησε ότι με την απόκτηση της γλώσσας χάνεται ο πλούτος του φωνητικού ήχου. «Το παιδί χάνει τον ήχο για να οργανώσει τις λέξεις». Αυτή η παρατήρηση αποτέλεσε θεμέλιο για την ποιητική του. Η σχέση γλώσσας-φωνής και ο πειραματισμός του με αυτήν υπήρξαν ο πυρήνας της καλλιτεχνικής του πορείας.

Το 1971 ηχογράφησε το σόλο σινγκλ «Daddy's dream» που κυκλοφόρησε από την δισκογραφική Numero Uno, ιδιοκτησίας των Mogol και Lucio Battisti. Η εμπλοκή του με την εμπορική μουσική σταμάτησε οριστικά μετά από αυτή τη μία κυκλοφορία.

Area, 1972–1978

Το 1972, ο Στράτος, και ο ντράμερ Τζούλιο Καπιότσο ίδρυσαν το συγκρότημα Area, ένα ιταλικό προοδευτικό ροκ και τζαζ φούζιον συγκρότημα. Η αρχική σύνθεση περιλάμβανε τους Έντι Μπουσνέλο (σαξόφωνο), Πάτρικ Τζίβας (μπάσο), Λεάντρο Γκαετάνο (πιάνο) και Τζόνι Λαμπίτσι (ηλεκτρική κιθάρα). Λίγο αργότερα, οι Μπουσνέλο και Τζίβας αποχώρησαν και αντικαταστάθηκαν από τους Πατρίτσιο Φαρισέλλι και Πάολο Τοφάνι, ενώ ο Τζίβας εντάχθηκε στο γνωστό συγκρότημα Premiata Forneria Marconi (PFM). Τη θέση του στο μπάσο ανέλαβε ο Άρες Ταβολάτσι. Ο Στράτος ηχογράφησε πολλούς δίσκους με τους Area, αλλά και ως σόλο καλλιτέχνης, σε συνεργασία με τον Τζάνι Σάσσι, ιδιοκτήτη της δισκογραφικής Cramps Records.

Το 1973, ο Στράτος συμμετείχε στην 8η Μπιενάλε του Παρισιού, ενώ οι Area κυκλοφόρησαν τον πρώτο τους δίσκο, με τίτλο Arbeit macht frei ("Η εργασία απελευθερώνει"), δανεισμένος από τη γνωστή φράση που υπήρχε στην πύλη του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Άουσβιτς.

Το 1974, το συγκρότημα περιόδευσε σε φεστιβάλ σε Γαλλία, Πορτογαλία και Ελβετία. Ο Στράτος άρχισε να εμβαθύνει όλο και περισσότερο στον μυστηριώδη κόσμο των φωνητικών ήχων, συνεχίζοντας και διευρύνοντας το τεράστιο έργο του πάνω στη σημασία της φωνής στους ασιατικούς και μεσανατολικούς πολιτισμούς. Στο Μιλάνο συνεργάστηκε με τους Τζιάνι Εμίλιο Σιμονέτι, Χουάν Ιντάλγο και Βάλτερ Μαρκέτι, ιδρυτές του πειραματικού καλλιτεχνικού και μουσικού σχήματος Zaj, στο πλαίσιο του διεθνούς κινήματος Fluxus, που συνδύαζε διαφορετικά καλλιτεχνικά μέσα και πειθαρχίες. Στη συνέχεια, ήρθε σε επαφή με το έργο του John Cage, όταν ηχογράφησε το έργο του "Sixty-Two Mesostics Re Merce Cunningham", σε διασκευή για σόλο φωνή και μικρόφωνο, το οποίο παρουσίασε σε πολλά φεστιβάλ ενώπιον κυρίως νεανικού κοινού. Στο φεστιβάλ της προλεταριακής νεολαίας στο Πάρκο Λάμπρο στο Μιλάνο, παρουσίασε το έργο μπροστά σε 15.000 θεατές. Τμήματα αυτής της ηχογράφησης συμπεριλήφθηκαν στον δίσκο Nova Musicha N.1: John Cage, που κυκλοφόρησε από τη Cramps Records και εγκαινίασε τη σειρά Nova Musicha. Παράλληλα, οι Area κυκλοφόρησαν τον δεύτερο δίσκο τους, Caution Radiation Area.

Το 1975, ο Στράτος ασχολήθηκε με τη συγκριτική μουσικολογία και μελέτησε θέματα σχετικά με την εθνολογική φωνητικότητα, τις φωνητικές τεχνικές της μουσικής της Ανατολικής Ασίας, και ιδιαίτερα τις τεχνικές υπερτονικού τραγουδιού (overtone singing). Την ίδια χρονιά, κυκλοφόρησε και ο τρίτος δίσκος των Area, με τίτλο Crac!.

Το 1976, ο Στράτος κυκλοφόρησε τον πρώτο του σόλο δίσκο, Metrodora, προϊόν των φωνητικών του μελετών. Ο τίτλος και ο μοναδικός στίχος του έργου ήταν εμπνευσμένα από τη Μετροδώρα, γιατρό της Βυζαντινής εποχής του 6ου αιώνα. Στο Παρίσι ήρθε σε επαφή με τον Εμίλ Λεΐπ, διευθυντή του Εργαστηρίου Ακουστικής του Πανεπιστημίου Παρισιού VI. Την ίδια χρονιά, οι Area κυκλοφόρησαν και τον πέμπτο δίσκο τους, Maledetti (Maudits), ενώ περιόδευσαν σε φεστιβάλ στη Γαλλία και την Πορτογαλία. Στην Aula Magna του Πανεπιστημίου του Μιλάνου, έδωσαν συναυλία μαζί με τους Πατρίτσιο Φαρισέλλι (προετοιμασμένο πιάνο), Πάολο Τοφάνι (κιθάρα, συνθεσάιζερ), Πολ Λύτον (κρουστά) και Στιβ Λέισι (σοπράνο σαξόφωνο). Η ζωντανή ηχογράφηση κυκλοφόρησε το 1979 από τη Cramps με τίτλο Event ’76.

Την ίδια περίοδο, ο Στράτος ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση και ερεύνησε τη σχέση της γλώσσας με την ψυχή. Μίλησε σε αρκετά σεμινάρια στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας και Φωνητικής του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, όπου διατύπωσε μια δική του «παιδαγωγική της φωνής». Στην Πάδοβα, συνεργάστηκε με τους Φερέρο και Λούτσιο Κροάτο του Ιατρικού Κέντρου Φωνιατρικής, διεξάγοντας έρευνες για τη φωνή και τις γλωσσικές τεχνικές. Ο Στράτος τόνιζε τη σύνδεση της φωνής με την ψυχή και παρουσίαζε την ηχητική δυνατότητα των ίδιων του των φωνητικών χορδών ως ένα αυτόνομο μουσικό όργανο.

Το 1977, οι φωνητικές ικανότητες του Στράτου μελετήθηκαν και καταγράφηκαν από τον καθηγητή Φράνκο Φερέρο στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, μια έρευνα που οδήγησε σε δύο επιστημονικές δημοσιεύσεις. Παρ’ όλα αυτά, βρήκε χρόνο να δώσει ζωντανές παραστάσεις στο Θέατρο "Arsenale" και στην Γκαλερί Marconi στο Μιλάνο.

Ο Άλμπερτ Χέρα ρώτησε τον Τραν Κουάνγκ Χάι σε μία συνέντευξη: «Τι γνώμη έχετε για τον Ντεμέτριο Στράτο;» Ο Τραν Κουάνγκ Χάι απάντησε:

«Έμαθε από εμένα το 1977, στη Γαλλία. Ήρθε σε μένα με έναν μάνατζερ που μου είπε ότι ο Δάσκαλος Ντεμέτριο Στράτος ήθελε να μάθει τις τεχνικές τραγουδιού μου. Έμεινε μαζί μου για δύο ώρες και έμαθε τα πάντα. Έπειτα, επέστρεψε στην Ιταλία και χρησιμοποίησε τις ασκήσεις που έμαθε για τις προσωπικές του αναζητήσεις».

— Τραν Κουάνγκ Χάι προς τον Άλμπερτ Χέρα (στα ιταλικά)

Το 1978, οι Area αποχώρησαν από τη δισκογραφική Cramps Records και μετακινήθηκαν στη δισκογραφική Ascolto, που ανήκε στην CGD. Στην Ascolto κυκλοφόρησαν το έκτο τους στούντιο άλμπουμ, 1978 Gli dei se ne vanno, gli arrabbiati restano! («Το 1978 οι θεοί φεύγουν, οι οργισμένοι μένουν!»), το τελευταίο στο οποίο συμμετείχε ο Στράτος. Παράλληλα, ο Στράτος συνέχισε τις σόλο δραστηριότητές του με την Cramps και τον Τζάνι Σάσσι, κυκλοφορώντας το Cantare la Voce.

Τον Φεβρουάριο, εκπροσωπώντας την Ελλάδα, πραγματοποίησε συναυλία στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Πόλης του Παρισιού, σε εκδήλωση που οργανώθηκε από το Atelier de Création Radiophonique για τη Χ Διεθνή Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών, με τίτλο "Musics at an Exhibition", επιμέλειας του Ντανιέλ Κω. Στη συνέχεια, εμφανίστηκε ζωντανά ως σόλο καλλιτέχνης στην Pre-Art Gallery του Μιλάνου και περιόδευσε με τους Area στην Πορτογαλία.

Η διεθνής του φήμη ενισχύθηκε όταν, κατόπιν πρόσκλησης του Τζον Κέιτζ, συμμετείχε στις συναυλίες στο Θέατρο Roundabout της Νέας Υόρκης, στις 18 και 19 Μαρτίου. Οι εκδηλώσεις αυτές εντάσσονταν στο πλαίσιο του "Event", μιας παράστασης του Μερς Κάνινγκχαμ και της ομάδας χορού του, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Τζάσπερ Τζονς και με μουσική επιμέλεια του Κέιτζ. Η παράσταση περιλάμβανε επίσης σκηνικά και κοστούμια των Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, Μαρκ Λάνκαστερ και Άντι Γουόρχολ. Σε αυτήν, ο Στράτος παρήγαγε μια εντυπωσιακή ποικιλία ήχων και ηχητικών εφέ χρησιμοποιώντας αποκλειστικά τη φωνή του.

Στις 2 Ιουνίου, ο Στράτος συμμετείχε στη Δεύτερη Διεθνή Εβδομάδα Παράστασης στην Μπολόνια. Στις 15 Ιουνίου στο Άμστερνταμ, έλαβε μέρος στο "Sounday" του Τζον Κέιτζ – μία αδιάλειπτη παράσταση διάρκειας περίπου δέκα ωρών (7:00 π.μ. - 5:00 μ.μ.), η οποία οργανώθηκε στο Centrum Bellevue από τον ολλανδικό ραδιοσταθμό KRO Radio Hilversum IV. Εκεί, ο Στράτος πραγματοποίησε επίσης ένα σεμινάριο με ζωντανή παρουσίαση στο Stedelijk Museum.

Στις 26, 27 και 28 Ιουνίου, συμμετείχε στην παράσταση του Κέιτζ "Το Τρένο του Τζον Κέιτζ – Αναζητώντας τη Χαμένη Σιωπή", που περιλάμβανε τρεις μουσικές διαδρομές σε ένα προετοιμασμένο τρένο γεμάτο μικρόφωνα, ηχεία, 210 κασετόφωνα, ενισχυτές και τυχαίους ήχους, όλα υπό τη διεύθυνση του Κέιτζ με τη βοήθεια των Βάλτερ Μαρκέτι και Χουάν Ιντάλγο.

Στις 4 Ιουλίου, ανέβηκε στη σκηνή του θεάτρου Μαργαρίτα στη Γένοβα με τη Γκρέτε Σουλτάν και τον Πολ Ζούκοφσκι για μια συναυλία αφιερωμένη στον Κέιτζ.

Από 28 Ιουλίου έως 5 Αυγούστου, οι Area συμμετείχαν στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας και Φοιτητών (για την Αντιιμπεριαλιστική Αλληλεγγύη, Ειρήνη και Φιλία) στην Αβάνα της Κούβας. Ο Στράτος προσκλήθηκε από το τοπικό Υπουργείο Πολιτισμού να συναντήσει την αντιπροσωπεία Μογγόλων μουσικών και να συμμετάσχει σε συζήτηση για τις φωνητικές τεχνικές της Ανατολικής Ασίας.

Επιστρέφοντας από την Κούβα, ηχογράφησε ένα φωνητικό ποίημα με τίτλο Ο Τζίτζιρας ο Μίτζιρας για την ιστορικοκριτική ανθολογία Futura, που κυκλοφόρησε από την Cramps Records, όπου διερευνούσε τη ρυθμοηχητική δύναμη του τραγουδιού των τζιτζικιών, εμπνευσμένος από μια ελληνική γλωσσοδέτη.

Τον Σεπτέμβριο, έδωσε ζωντανή παράσταση στο θέατρο Elfo του Μιλάνου, η οποία παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της "Εβδομάδας Τζον Κέιτζ" στο Opéra Louis Jouvet στο Παρίσι. Ο Κέιτζ τον προσκάλεσε επίσης να διδάξει ένα μάθημα για τις δυνατότητες της ανθρώπινης φωνής στο Center for Experimental Music του Πανεπιστημίου του Σαν Ντιέγκο στην Καλιφόρνια.

Θάνατος

Τον Ιανουάριο του 1979, ο Στράτος ηχογράφησε το έργο Le Milleuna, μια ερμηνεία διάρκειας μιας ώρας με στίχους του Νάνι Μπαλεστρίνι (Nanni Balestrini) και μιμική ερμηνεία και δράση από τη Βαλέρια Μάλι (Valeria Magli). Τον Φεβρουάριο, βρέθηκε στο Παρίσι για να ερμηνεύσει τον χαρακτήρα του Αντονέν Αρτώ (Antonin Artaud) σε μια θεατρική επιθεώρηση που διοργάνωσε η France Culture. Την ίδια περίοδο, από τις 8 έως τις 11 Φεβρουαρίου, συμμετείχε σε σειρά ρεσιτάλ στο θέατρο Alberico στη Ρώμη. Ο Στράτος είχε προγραμματίσει τη μουσική παράσταση Rock 'n' roll Exhibition μαζί με τον Πάολο Τοφάνι (Paolo Tofani) και τον Μάουρο Παγκάνι (Mauro Pagani), με σκοπό να φέρει ξανά στο φως τους μεγάλους μουσικούς της δεκαετίας του ’50. Μια δοκιμαστική ζωντανή παρουσίαση με κοινό πραγματοποιήθηκε στο θέατρο Porta Romana του Μιλάνου και η ηχογράφηση κυκλοφόρησε τον Ιούνιο σε δίσκο βινυλίου.

Παράλληλα, σε συνεργασία με τη σειρά Poésie Ininterrompue («Αδιάλειπτη Ποίηση») της France Culture, υπό τη διεύθυνση του Κλοντ Ρουαγέ-Ζουρνού (Claude Royet-Journoud), ο Στράτος έδωσε μια εκτενή συνέντευξη στον Ντανιέλ Σαρλ (Daniel Charles), στην οποία εκτέλεσε πολλές φωνητικές ακολουθίες και παρείχε αναλυτικές εξηγήσεις. Ο Στράτος αποχώρησε από τους Area για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην έρευνα και τον πειραματισμό με τη φωνή και να προωθήσει τη σόλο καριέρα του. Στο Ωδείο Μουσικής "G. Verdi" του Μιλάνου δίδαξε μάθημα με τίτλο Σημειολογία της Σύγχρονης Μουσικής για τη Φωνή. Οι διαλέξεις του συνεχίστηκαν μέχρι τον Μάρτιο. Την Παρασκευή 30 Μαρτίου έδωσε την τελευταία του σόλο συναυλία στο μικρό Θέατρο της Villa Reale στη Μόντσα.

Τον Απρίλιο, διαγνώστηκε με σοβαρή περίπτωση απλαστικής αναιμίας. Στις 2 Απριλίου νοσηλεύτηκε στο Πολυκλινικό Νοσοκομείο του Μιλάνου, αλλά η κατάστασή του επιδεινώθηκε ραγδαία και μεταφέρθηκε στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης για θεραπεία. Την ίδια ώρα, οι φίλοι του στην Ιταλία οργάνωσαν συναυλία για να συγκεντρωθούν χρήματα για την ιατρική του περίθαλψη. Πολλοί μουσικοί αποδέχθηκαν την πρόσκληση να συμμετάσχουν, και η συναυλία προγραμματίστηκε για τις 14 Ιουνίου 1979. Η εκδήλωση αυτή κατέληξε να αποτελέσει μνημόσυνο για τον Στράτο, καθώς πέθανε μια μέρα πριν, στις 13 Ιουνίου 1979, στο νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, σε ηλικία μόλις 34 ετών, περιμένοντας μεταμόσχευση μυελού των οστών. Η επίσημη αιτία θανάτου ήταν έμφραγμα του μυοκαρδίου (καρδιακή προσβολή).

Ο θάνατός του διέκοψε την προγραμματισμένη συνεργασία του με τον ποιητή Αντόνιο Πόρτα (Antonio Porta), μέλος της ομάδας των Novissimi, πάνω σε ένα πρότζεκτ που στηριζόταν στη μουσική της φωνής του Στράτου. Η απώλειά του σόκαρε όχι μόνο τους πρωτοποριακούς και πειραματικούς μουσικούς που τον θεωρούσαν έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του χώρου, αλλά και ολόκληρη την καλλιτεχνική κοινότητα. Η είδηση διαδόθηκε ευρέως, ακόμα και από μέσα ενημέρωσης που δεν είχαν σχέση με την εναλλακτική μουσική. Εκείνη την εποχή κυκλοφόρησαν φήμες ότι η ασθένειά του προκλήθηκε από τις μυστικές και επικίνδυνες φωνητικές του πρακτικές. Πολλοί πίστεψαν ότι πέθανε επειδή "τόλμησε πολύ", ξεπερνώντας τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων, σαν ένας σύγχρονος Ίκαρος που τιμωρήθηκε επειδή πλησίασε πολύ κοντά στον Ήλιο.

Το μνημείο του Στράτου φέρει την επιγραφή από την αρχή της Οδύσσειας: «Μούσα, μίλησέ μου για τον άνθρωπο με τον πολύτροπο νου». Βρίσκεται στο κοιμητήριο του Scipione Castello (44.82872785°N 9.961494°E), ένα μικρό χωριό που αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του Salsomaggiore Terme, πόλης στην επαρχία της Πάρμα στην περιοχή Εμίλια-Ρομάνια της βόρειας Ιταλίας. Από το 2000, στο Scipione Castello οργανώνεται κάθε χρόνο μουσικό φεστιβάλ στη μνήμη του Ευστράτιου Δημητρίου (Demetrio Stratos)

Παρακαταθήκη

Οι Area, Ευστράτιος Δημητρίου , Πατρίτσιο Φαρισέλλι και Πάολο Τοφάνι συμπεριλήφθηκαν στη λίστα Nurse with Wound, μια λίστα μουσικών και συγκροτημάτων που συνόδευε το πρώτο άλμπουμ των Nurse with Wound, με τίτλο Chance Meeting on a Dissecting Table of a Sewing Machine and an Umbrella, που κυκλοφόρησε το 1979.

Λίγο μετά τον θάνατό του, το ιταλικό προοδευτικό ροκ συγκρότημα Premiata Forneria Marconi αφιέρωσε στον τράτο το τραγούδι «Maestro della voce» («Δάσκαλος της φωνής»), το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο άλμπουμ τους Suonare suonare του 1980.

Το στούντιο συναυλιών του ραδιοφωνικού σταθμού Radio Popolare του Μιλάνου ονομάστηκε προς τιμήν του.

Από το 1996 διοργανώνεται ετήσια μουσική εκδήλωση με τίτλο «Rassegna di Musica Diversa – Omaggio a Demetrio Stratos» («Ανασκόπηση Εναλλακτικής Μουσικής – Φόρος Τιμής στον Demetrio Stratos»), στην πόλη Alberone di Cento, στην επαρχία της Φεράρα, στη βόρεια Ιταλία. Η εκδήλωση αυτή προβάλλει ανερχόμενα ιταλικά μουσικά σχήματα και καινοτόμες ιδέες.

Το 2002, το συγκρότημα Picchio dal Pozzo ανακάλυψε ηχογραφήσεις από το 1979, με τον Στράτο να ερμηνεύει στο Θέατρο IPPAI (Ινστιτούτο Προστασίας και Βοήθειας Νεότητας) στη Γένοβα. Οι ερμηνείες αυτές ενσωματώθηκαν στον δίσκο Pic_nic @ Valdapozzo (2004), στον οποίο τα τραγούδια βασίζονται εξ ολοκλήρου στη φωνή του. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το κομμάτι «Epitaffio», όπου ο Στράτος δημιουργεί μια γλυκιά μελωδία με την τεχνική «Φλαουτοφωνία», συνοδευόμενη από διακριτικό ρυθμό και ήχους της νύχτας που δεν επισκιάζουν τη φωνή.

Το Διεθνές Βραβείο «Demetrio Stratos» για πειραματική μουσική ιδρύθηκε το 2005, με πρωτοβουλία της συζύγου του, Ντανιέλα Ρονκόνι, του Πατρίτσιο Φαρισέλλι, του Κλαούντιο Κιανούρα, του Βάλτερ Πράτι και του Γκέρντ Ρίσκε. Απονέμεται σε ανερχόμενους μουσικούς, καινοτόμα πρότζεκτ και συνολική προσφορά στην πειραματική μουσική. Το πρώτο βραβείο ανερχόμενου καλλιτέχνη απονεμήθηκε στη Ρομίνα Ντανιέλε (2005). Το Βραβείο Καριέρας έχει απονεμηθεί σε:

Diamanda Galás (2005)

Meredith Monk (2007)

Fred Frith (2008)

Fátima Miranda (2009)

Joan La Barbara (2011)

Το «La voce Stratos» («Η φωνή Στράτος») είναι βιβλίο και ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του, που κυκλοφόρησε το 2009 από τους Λουτσιάνο Ντ’Ονόφριο και Μόνικα Αφατάτο, με συνεργασία της συζύγου του. Περιλαμβάνει πάνω από τριάντα συνεντεύξεις συνεργατών, μουσικών, καλλιτεχνών και φωνητικών ερευνητών, καθώς και ανέκδοτο φωτογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό.

Την ίδια χρονιά διοργανώθηκε στη Γένοβα η δεύτερη έκδοση του «Suonare la voce: tributo a Demetrio Stratos» («Παίζοντας τη φωνή: φόρος τιμής στον Demetrio Stratos»), με διήμερα σεμινάρια και συναυλίες που κορυφώθηκαν με εμφάνιση της Ισπανίδας Fátima Miranda.

Στις 25 Αυγούστου 2009, στη Σιένα, τα εναπομείναντα μέλη των Area (Φαρισέλλι, Ταβολάτσι και Τοφάνι), μαζί με τον Κρίστιαν Καπιότσο (γιο του Τζούλιο Καπιότσο) στα τύμπανα και τον Μάουρο Παγκάνι στο βιολί και τη φωνή, επανενώθηκαν για πρώτη φορά μετά από δεκαετία στο φεστιβάλ La Città Aromatica, προς τιμήν του Στράτου. Στις 29 και 30 Ιανουαρίου 2010, ακολούθησε νέα επανένωση των Area στο Teatro San Lazzaro di Savena (Μπολόνια), στο πλαίσιο της εκδήλωσης StratosFerico: Omaggio a Demetrio Stratos.

Η ζωή του Στράτου αποτελεί πλήρη ενσάρκωση του πνεύματος της δεκαετίας του '70. Πρόσφατα, ο Ιταλός σκηνοθέτης Gabriele Salvatores ανακοίνωσε ότι θα γυρίσει ταινία για τη μουσική και την πολιτική της εποχής μέσα από τη ζωή του χαρισματικού καλλιτέχνη.

Έρευνες στη φωνητική

Πέρα από τις εντυπωσιακές τεχνικές, στόχος του Στράτου ήταν να απελευθερώσει τη φωνητική έκφραση από τα δεσμά της γλώσσας και της αισθητικής μελωδίας. Παρατηρώντας την κόρη του Αναστασία, κατέληξε πως οι άνθρωποι διαθέτουν τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες που περιορίζονται προοδευτικά κατά την ανάπτυξη της γλώσσας. Θεωρούσε την εξερεύνηση των δυνατοτήτων της φωνής εργαλείο ψυχολογικής και πολιτικής απελευθέρωσης — ήθελε κοινωνικές ομάδες και άτομα να «βρουν τη δική τους φωνή».

«Αν πρόκειται να υπάρξει νέα φωνητικότητα, πρέπει να βιώνεται συλλογικά και όχι ατομικά: μια προσπάθεια απελευθέρωσης από τον ρόλο του παθητικού ακροατή και θεατή που μας έχει επιβάλει ο πολιτισμός και η πολιτική. Αυτό το έργο δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ακρόαση, αλλά ως "ένα παιχνίδι όπου διακυβεύεται η ίδια η ζωή".»

— Ευστράτιος Δημητρίου, Metrodora

Πέρα από τη δισκογραφία του με τους Area, τα προσωπικά του έργα αποτελούν έναν τεράστιο κορμό πειραματικής έρευνας. Χρησιμοποιώντας τη φωνή ως μουσικό όργανο, έφτασε τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων:

έφτασε συχνότητες έως 7.000 Hz (ένας τενόρος φτάνει έως 523 Hz, μια σοπράνο έως 1.046 Hz)

κρατούσε νότες για μεγάλο διάστημα

εφάρμοζε τεχνικές διφωνίας, τριφωνίας και τετραφωνίας (πολυφωνία μόνο με την ανθρώπινη φωνή)

Σε συνεργασία με το CNR της Πάδοβας, δημοσίευσε μελέτες στην εθνομουσικολογία, τις φωνητικές επεκτάσεις και το ασιατικό τραγούδι.

«Κατά την εκπομπή, οι φωνητικές χορδές δεν δονήθηκαν. Η συχνότητα ήταν εξαιρετικά υψηλή — τα φωνητικά όργανα δεν φτάνουν φυσιολογικά πάνω από 1.200 Hz. Κι όμως, ο Στράτος παρήγαγε δύο ασύμβατα "σφυρίγματα", το ένα να κατεβαίνει από 6.000 Hz, το άλλο να ανεβαίνει από 3.000 Hz. Δεν υπήρχε μεταξύ τους αρμονική σχέση. Παρατήρησα και ταυτόχρονη εκπομπή τριών "σφυριγμάτων".»

— Καθ. Φράνκο Φερρέρο

Η έρευνά του ανοίγει δρόμους για ακόμη ανεξερεύνητα πεδία, όπως η υπεροχή του νοήματος έναντι του σημαινόμενου, ή η τελετουργική αξία της φωνής. Μελέτες του στην αρθρωτική, ακουστική και αντιληπτική φωνητική και την πειραματική ποίηση τον οδήγησαν στην πλήρη απελευθέρωση της φωνής από φυσιοκρατικά όρια. Αυτό αποτυπώνεται ηχητικά στα έργα του Metrodora και Cantare la voce, όπου ό,τι ακούγεται σαν μουσικό όργανο είναι απλώς η ανθρώπινη φωνή.

«Η ανθρώπινη φωνή στη σύγχρονη μουσική είναι ένα κανάλι που δεν μεταδίδει τίποτα. Η δυτική υπερτροφία της φωνής έχει καταστήσει τον τραγουδιστή σχεδόν αναίσθητο στις ποικιλίες της φωνητικότητας, παγιδευμένο στα όρια συγκεκριμένων γλωσσικών δομών.»

— Ευστράτιος Δημητρίου , Metrodora

Η υπεροχή του σημαίνοντος έναντι του σημαινόμενου

Η υπεροχή του σημαίνοντος έναντι του σημαινόμενου είναι ένα ζήτημα που απασχολεί ιδιαίτερα τη γλωσσολογία και την πραγματολογία και έχει οδηγήσει σε καίριες καμπές τόσο στη σημασιολογία όσο και στη σημειωτική. Η αξία της γλώσσας δεν πρέπει να αναζητείται στις σχέσεις μεταξύ των σημείων ή στη σχέση μεταξύ σημαίνοντος (signifiant) και σημαινόμενου (signifié), αλλά στη χρήση της γλώσσας μέσα στο εκάστοτε συγκείμενο. Για παράδειγμα, μία μεταβολή στον τονισμό, στην ένταση, στο ηχόχρωμα ή στον τόνο της φωνής μπορεί να ακυρώσει πλήρως τη σημασιολογική αξία μιας πρότασης (των λέξεων).

Ο Στράτος κατανόησε την σημασιολογική ενίσχυση που παράγεται από τη φωνή. Δεν λειτουργεί μόνο ως προς τα νοήματα, αλλά αποτελεί το πρωτογενές μέσο σωματικής έκφρασης. Η φωνή φέρει από μόνη της επικοινωνιακή σημασία που αξίζει να ακουστεί ανεξάρτητα από το περιεχόμενο των νοημάτων που μεταδίδει. Το σημαίνον "φωνή" γίνεται σημειογενετικό, δηλαδή γεννά νέες σημασίες, όταν το εξετάσουμε στην καθαρή του ουσία, στη "φωνή" (phoné). Ο «μαγικός» ήχος της φωνής είναι ανεξάρτητος από νοήματα· έτσι ο Στράτος παράγει ήχους χωρίς κωδικοποιημένα νοήματα, οι οποίοι όμως δημιουργούν νέους πιθανούς κόσμους.

Όπως η απολιθωμένη Ωρειάδα Ηχώ, η αναζήτησή του για αυτήν την χαμένη φωνή εξερευνά την ανθρώπινη κραυγή, την ανάσα, τον θόρυβο. Στοχεύει στην επιστροφή στην σωματική πραγματικότητα, στην ενστικτώδη υλικότητα, στη ζωώδη διονυσιακή βάση, η οποία καταπνίγηκε από την κωδικοποιημένη αντικειμενικότητα. Η επιμονή στη "σημαίνουσα φωνή" αφαιρεί αξία από την υποκειμενική παραγωγή του σημαινόμενου. Ο Στράτος οδηγείται στη διάλυση του "εγώ" μέσω μιας δημιουργικής επαναληπτικής διαμόρφωσης, υπέρ μιας διαυποκειμενικής ένωσης των πηγών της ζωής.

Η νομαδική φωνή αντιπροσωπεύει την απελευθέρωση· επιδιώκει τη σωματική φωνητικοποίηση αποσπασμένη από τις σταθερές καμπύλες του bel canto. Στα "Μοιρολόγια Ι", "Μοιρολόγια ΙΙ" και "Κρυπτομελωδίες Παιδικές" η φωνή παρουσιάζεται σε πληθυντικό τρόπο: ψιθυρίζει, θρηνεί, μιμείται, γίνεται διπλοφωνία και τριπλοφωνία. Πρόκειται για έναν πολυφωνικό φωνητισμό χωρίς υποκείμενο, ανδρογύναιο, όπου συνυπάρχουν και τα δύο φύλα, το αρσενικό και το θηλυκό.

Ο Στράτος τραγουδά τη φωνή, ως καθαρή εμφάνιση, φάρμακο (pharmakon), δηλητηριώδες και θεραπευτικό ταυτόχρονα, χωρίς τίποτε άλλο παρά μόνο τη φωνή – μια καθαρά παιγνιώδη πράξη, μόνο η φωνή ως φωνή. «Με αυτόν τον τρόπο η ανατρεπτική κυριαρχία της φωνής ως γεγονός, η επικοινωνία ως pharmakon, θέτει το υποκείμενο κάπου ανάμεσα στην ανεπιφύλακτη απόλαυση και την κατανάλωση.»

Η ύμνηση του σημαίνοντος της φωνής στηρίζει μια επιστημολογία της αντίληψης, αμφισβητεί το «σφάλμα του Ντεκάρτ» που περιόρισε τη λογική στη λεκτική σύλληψη της έννοιας. Συνομιλεί με την «Πρακτογνωσία» (Praktognosia) του Maurice Merleau-Ponty, που τοποθετεί την αφετηρία στη βιωματική αίσθηση των σωμάτων μας.

Η τελετουργική αξία της φωνής

Ο Στράτος αναφέρεται στον αυλό, το διπλό καλάμι που χρησιμοποιούνταν σε αρχαίες ελληνικές τελετές· παράγει δύο ήχους και μπορεί να κρατήσει τους ανθρώπους σε κατάσταση έκστασης. Στο κομμάτι του «Φλαουτοφωνίες κι Άλλα» που περιλαμβάνεται στο άλμπουμ Cantare la Voce (1978), υπάρχουν δύο μη αρμονικές φωνές που προκαλούν στον ακροατή μία κατάσταση έκστασης, παρόμοια με αυτή των θρησκευτικών τελετών, και ένα αίσθημα αποξένωσης. Έτσι, η φωνητική μουσική του Στράτου είναι ένα είδος λαϊκής τελετής που επιτρέπει στους ακροατές να αγγίξουν την πρωταρχική τους προέλευση.

«Η φλογερή φωνή του Στράτου παίζει ένα κυκλικό θέμα, μία τροπική έμπνευση που μας φέρνει πιο κοντά σε μια εμπειρία κοινωνίας, τελετουργικής αλληλεπίδρασης και θυσίας. Αυτή η επανάληψη προκαλεί κάτι υπνωτικό που διευκολύνει την κατάσταση έκστασης. Ο Στράτος φαίνεται να επιθυμεί μια συμμετοχική, αυθόρμητη και γενναιόδωρη ακρόαση. Μέσω αυτών των πάντα διαφορετικών επαναλήψεων, στοχεύει να καταργήσει, να διαλύσει το "εγώ", ως το βασικό στοιχείο της θυσίας. Μέσα σε αυτήν τη διάλυση της ταυτότητας, εμείς (η ομάδα των ακροατών) βρισκόμαστε σε κοινωνία με θεούς, τη Γη και τη Ζωή.» – Janete El Haouli

Στα χρόνια της αποϊεροποίησης και εκκοσμίκευσης του χριστιανισμού, ο Στράτος πρότεινε μια νέα κοσμική ιερότητα, στο όνομα των αρχαίων Ελλήνων, μια επιστροφή στην αυθεντική τελετουργικότητα. Το δίπολο φωνής-μουσικής είχε ξεχάσει εκείνη την τελετουργικότητα, διότι στον σημερινό κόσμο χρησιμοποιείται κυρίως για την έκφραση ανθρώπινων σκέψεων, ιδεών και ιδεολογιών, κι όχι για την ιερή εμπειρία της εσωτερικής κοινωνίας του ανθρώπου με τη φύση που τον περιβάλλει.

Η αναζήτηση της τριπλοφωνίας και της τετραπλοφωνίας συναντάται στους θιβετιανούς μοναχούς και κάποιους ιππείς της Μογγολίας. «Είναι μια τελετουργική χρήση της φωνής», έγραφε ο Στράτος, και αυτός ο σκοπός διατηρείται στα έργα του. Υπάρχουν τέσσερα τελετουργικά στοιχεία: η επανάληψη, η απόδραση από το καθημερινό, η απώλεια του εγώ και η κοινοτική διάσταση. Ίσως, διαβάζοντας Gilles Deleuze, ο Στράτος πείστηκε ότι η επανάληψη δεν είναι η καταδικαστέα νευρωτική εμμονή, αλλά μια τεχνική απόδρασης από το καθημερινό, από τη ροή του χρόνου, με σκοπό την πρόσβαση σε μια άλλη τάξη αλήθειας. Έτσι, η έκσταση με την κατάργηση του εγώ και του γνώριμου κόσμου διεύρυνε τον ορίζοντα προς άλλους κόσμους. Το αποτέλεσμα ήταν μια συλλογική σκηνή, ταυτόχρονα αποξενωτική και μυστικιστική.

Στα έργα του Στράτου, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημαιοφόρο των λαϊκών τελετουργιών μέσα στα μεγάλα ροκ συναυλιακά γεγονότα, όπου το κοινό δεν εξαντλείται από το θεαματικό μιμητικό πρότυπο του σούπερ σταρ, αλλά βιώνει σχεδόν θρησκευτικά τη μουσική-φωνή, που του επιτρέπει να αισθανθεί στη σκηνή το ανατριχιαστικό ρίγος της συμμετοχής του στη ζωή.

Λόγω της εξαιρετικής του ικανότητας, των αποκτημένων τεχνικών του και των μελετών του με το CNR, κατόρθωσε να παράγει αποτελέσματα που παραμένουν μέχρι σήμερα αξεπέραστα. Ο Daniel Charles τον περιέγραψε ως τον άνθρωπο που διέλυσε τη μονοφωνία μέσω της πολυδιάσπασης του ακουστικού φάσματος. Πέτυχε μια διπλοφωνία η οποία γίνεται τριπλοφωνική, ακόμη και τετραπλοφωνική. Η φωνητική του έγινε μικροορχηστρώσεις (φωνή ως όργανο) χωρίς καμία τεχνολογική ενίσχυση ή επεξεργασία. Ανύψωσε το ροκ τραγούδι σε νέα ύψη με τη φωνητική του ακροβασία.

Δισκογραφία

LP

Metrodora Cramps (CRSLP 6205) 1976 single cover with inner- issued in Cramps' DIVerso series (no.5)

  Cramps (5206 205) 1977 as above - reissue with new catalogue number

  Get back (GET 5206) 2001 single cover

  Sony/BMG (88843 02325 1) 2014 numbered box set with LP, CD and 5 postcards

  Sony/BMG (88985 36554 1) 2017 new remastered reissue

  Cramps/De Agostini (CRSLP 6205) 2018 single cover with inner and 8-page insert - no.27 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

  Cramps/Sony Music (19658 70313 1) 2022 red vinyl

Cantare la voce Cramps (5206 119) 1978 issued in Cramps' Nova Musicha series (no.19) - gatefold cover with inner and booklet

  Sony/BMG (88883 77558 1) 2013 numbered box set with LP, CD, insert and 32 page booklet

  Cramps/De Agostini (5206 119) 2019 gatefold cover with booklet and 8-page insert - no.47 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

  Cramps/Sony Music (19658 70435 1) 2022 single cover with inner - white vinyl

Rock and roll exhibition Cramps (5205 901) 1979 with Mauro Pagani and Paolo Tofani - single cover with inner

  Akarma (AK 1016) 2001 as above

  Cramps/Sony Music (19658 70637 1) 2022 single cover with inner - orange vinyl

Recitarcantando Cramps (5206 501) 1980 gatefold cover with inner

  Cramps/Sony Music (19439 84841 1) 2021 gatefold cover, yellow inner - issued for Record Store Day 2021

Concerto al teatro S. Leonardo Progressivamente/De Agostini (GMP 008) 2021 unreleased 1979 live recording - gatefold cover with inner and 8-page insert - no.98 in the De Agostini "Prog Rock Italiano" series

Concerto all'Elfo Cramps/Sony Music (19658 70637 1) 2022 1978 live recording, issued on CD in 1995 - blue vinyl

Le milleuna Cramps/Sony Music (19658 70476 1) 2022 2 LP - gatefold cover with yellow vinyls - issued on CD in 1990

CD

Metrodora Cramps (CRSCD 065) 1989 reissue of 1976 album - now deleted

  Cramps/EMI (72438 57441 2) 1998 as above

  Edel (CRA 0136612) 2001 as above with digipack cover

  Cramps (CRSCD 065) 2009 new reissue with mini-LP gatefold cover

Cantare la voce Cramps (CRSCD 119) 1989 reissue of 1978 album - now deleted

  Edel (CRA 0136592) 2001 as above with digipack cover

  Cramps (CRSCD 013) 2009 new reissue with mini-LP gatefold cover

Le milleuna Cramps (CRSCD 034) 1990 1979 recordings

  Edel (CRA 0136572) 2001 new reissue of the above

Rock and roll exhibition Cramps (CRSCD 010) 1994 reissue of 1979 album - now deleted

  Akarma (AK 1016) 1999 as above with mini gatefold cover

Recitarcantando Cramps (CRSCD 035) 1994 reissue of 1980 album with slightly different mix and longer tracks - now deleted

  Edel (CRA 0138642) 2001 reissue of 1980 album with digipack cover

Concerto all'Elfo Cramps (300 037-2) 1995 1978 live recording

  Cramps/EMI (72438 57443 2) 1997 as above

  Sony Music (88883 79417 2) 2014 new remastered reissue

Stratosfera box set Akarma (AK 1037/5 CD) 2002 5CD box set including his solo albums Metrodora, Cantare la voce, Recitarcantando, Le milleuna, Concerto all'Elfo

VARIOUS ARTISTS COMPILATIONS

Qui giovani

(with Daddy's dream) Numero Uno (2G2KY 19279) 1972 compilation, also featuring Demetrio Stratos, Premiata Forneria Marconi, Formula 3, Adriano Pappalardo

Futura - Poesia sonora

(with O tzitziras, o mitziras)  Cramps (5206 307) 1978 7 LP box

  Cramps (CRSCD 091-095) 1989 5-CD set - reissue of the above 1978 box set

Quelli della Numero Uno

(with Daddy's dream) Numero Uno (CFD 01080-10) 1999 10 CD - box set with tracks from singles

SINGLES (with picture cover)

Daddy's dream

Since you've been gone Numero Uno (ZN 50142) 1972  

  Numero Uno/Sony Music (19439 86116 7) 2021 reissue of 1972 single on purple vinyl - numbered edition issued for Record Store Day 2021

Ο ΦΑΡΟΦΥΛΑΚΑΣ

 

Κάποιοι είπαν πως πέθανε κι άλλοι πως χάθηκε σε μια χώρα μακρινή. Ένας ήξερε μόνο την αλήθεια, πως πήγε κάπου φαροφύλακας. Ο αδερφός του. Όμως κι αυτός, πήρε μαζί το μυστικό του. Ποιος είπε πως το αίμα νερό δε γίνεται; Αρκούν μια γυναίκα, πολλές φορές μια παρεξήγηση και μερικά χωράφια για να γίνει το κακό.

 

Προσελήφθη από την σχετική υπηρεσία το ’47 και το πρώτο του πόστο ήταν σε μια βραχονησίδα, δυτικά των Αντικυθήρων. Εκεί έμαθε να κολυμπάει στα βαθιά του επαγγέλματος, από έναν κελευστή του πολεμικού ναυτικού, που ’χε τόση πείρα ο αθεόφοβος, ώστε να κρατά τον φάρο μόνος του, χωρίς βοηθό. Από εκείνον έμαθε να σέβεται τη θάλασσα και να συντηρείται σε δύσκολες καιρικές συνθήκες, που διαρκούσαν για μέρες, ή και για εβδομάδες, μέχρι να έρθει η βάρκα με τις προμήθειες.

Αλλά κι αυτός δεν πήγαινε πίσω. Απ’ τη Κρήτη κρατούσε η σκούφια του. Γερό παιδί. Σκύλος! Ποσειδώνα τον έλεγαν. Δε μάσαγε από τέτοια. Απεναντίας, όταν έσκαγαν οι θεομηνίες, τις γούσταρε κιόλας, η καλύτερή του, κάτι που τον ανέβαζε ψηλά στα μάτια του εκπαιδευτή του.

 

Από μικρός είχε καλή άπνοια και εντυπωσίαζε τους πάντες με τα μακροβούτια του, κάθε φορά που βούταγε στα βαθιά κρατώντας μια μικρή άγκυρα για βαρίδι, για να πατώνει ίσαμε είκοσι οργιές κάτω, μέχρι την τσιμινιέρα του παλιού ναυαγίου λίγο έξω απ’ το λιμάνι της Σούδας.

Είχε ήδη υπηρετήσει σε τέσσερις φάρους, πριν αναλάβει το τελευταίο πόστο του στο Ακρωτήριο Ταίναρο. Στους Οθωνούς, στη Φολέγανδρο, στον Καβομαλιά και στη Τζιά.

Θεωρούσε τον εαυτό του ευλογημένο που μπορούσε να ασκεί ένα τέτοιο λειτούργημα μες στην ερημιά, μονάχος, πολλές φορές σε αντίξοες καιρικές συνθήκες κι επιβίωσης, με υπευθυνότητα που απαιτούσε ν’ απαρνηθεί τα εγκόσμια, όμως ποτέ την επίγνωση της ευθύνης που ‘χε επωμιστεί, να κρατά ―με κάθε τρόπο― τις νύχτες το φάρο αναμμένο, ώστε το φως του να ενώνει τον άνθρωπο με τη ζωή.

Σαράντα χρόνια τώρα, αυτή η ευσυνειδησία τον οδηγούσε ύπουλα στα μονοπάτια της τρέλας.

Όταν δουλεύεις μόνος δε λογοδοτείς σε κανέναν, παρά μόνο στους θεούς, ήταν το πρώτο πράγμα που του ‘πε ο εκπαιδευτής του, μόλις πάτησε πόδι στο ζόρικο φάρο των Αντικυθήρων.

Απ’ τους ελληνιστικούς χρόνους μέχρι σήμερα, αρκετοί καπεταναίοι τα βρήκαν σκούρα, ενώ πολλοί άλλοι πνίγηκαν στα αφιλόξενα μαύρα νερά της Μεσογείου.

 

Το Ακρωτήριο Ταίναρο, σαν γαμψό νύχι αρπαχτικού πουλιού, απειλούσε κάθε πλοίο, που η ρώτα του σκόπευε να καβατζάρει τον κάβο με θαλασσοταραχή, κι ο πέτρινος φάρος, κρατώντας τις επάλξεις, ορθωνόταν στιβαρός, προμηνύοντας πάντα τον κίνδυνο στα πλοία με προορισμό το λιμάνι του Γυθείου.

Στις θεομηνίες, το σκηνικό έκοβε την ανάσα. Ο μαΐστρος ξύριζε τον χειμώνα κι η σοροκάδα δε σήκωνε λεβεντιές. Τα πελώρια κύματα έσκαγαν πάνω στο φάρο ίσαμε είκοσι μέτρα ψηλά, με τη θάλασσα, αγριεμένη, να θέλει να τον παρασύρει στα βαθιά. Αλλά κι η τραμουντάνα, αδίστακτη, πήρε πολλούς ναυτικούς που αψήφησαν τους νόμους της φύσης, αφήνοντας πολλά κουφάρια πλοίων στο βυθό και σπασμένα καΐκια που τα παρέσυρε ως τις ακτές της Αφρικής.

Απ’ τον αυχένα του Ταΰγετου ως το ακρωτήριο Ταίναρο, κρανίου τόπος η Μάνη, όμως αυτό ήταν που τον ερέθιζε και εξήπτε τη φαντασία του σ’ αυτή γη.  Η φαντασία είναι ουσιαστική στο λειτούργημα του φαροφύλακα και κινητήρια δύναμη για ν’ αντέξει τις αντιξοότητες της φύσης και της νύχτας υπηρετώντας το σκοπό του.

 

Θεωρητικά, είχε ήδη βγει στη σύνταξη, αλλά ακόμα εκτελούσε τα καθήκοντά του, ειδικά τον χειμώνα, για να βλέπει την οικογένειά του ο νεότερος που ‘χε αναλάβει προ τριμήνου. Γι αυτόν ήταν εύκολο, δεν είχε οικογένεια. Ακόμα και στο δωμάτιο που του ‘χαν παραχωρήσει απ’ την κοινότητα στο Πόρτο Κάγιο, δεν πήγαινε ποτέ. Η ζωή του όλη ήταν στο φάρο.

Όποτε είχε μπουνάτσα, έπιανε τις εργασίες που δεν γινόντουσαν άλλες μέρες. Έκοβε το φιτίλι, έλυνε το κάτοπτρο, κι έβγαζε τους ασήκωτους φακούς συμπύκνωσης τύπου Fesnel για να τους καθαρίσει με σύρμα και σαπουνάδα απ’ την καπνιά της ασετιλίνης. Οι συμπαγείς αυτοί φακοί, με τα ομόκεντρα δακτυλίδια και τις αυλακώσεις, διαθλούσαν το φως από μια μεγαλύτερη περιοχή σε μια μικρότερη, σχηματίζοντας μια ενιαία δέσμη φωτός, περιοδικής διάρκειας, ίσης ή μεγαλύτερης του σκότους. Ο φάρος στο Ταίναρο ήταν πέτρινος και δεν χρειαζόταν βάψιμο όπως οι άλλοι που υπηρέτησε στους Οθωνούς και τη Φολέγανδρο, όπου με τον ασβέστη και την μπατανόβουρτσα τους έβαφε κάθε τρεις και λίγο για να λάμψει ο κορμός τους στον ήλιο, όμως απαιτούσε να περνά με μίνιο και πράσινη μπογιά τη θόλο του φανού κάθε μήνα. Σαν μην έφταναν αυτά, έπρεπε να γυαλίζει το μπρούτζινο καμπανάκι σινιάλου και τη χάλκινη μπουρού της σειρήνας ομίχλης.

Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του ήταν τραχιά, τόσα χρόνια στη θάλασσα. Είχε έναν ελαφρύ προγναθισμό, με το κάτω χείλος να καβαλάει τ’ από πάνω, που του ‘δινε μια όψη βλοσυρή.

Τις σπάνιες φορές που είχε μπουνάτσα, απ’ την κορυφή του φάρου έβλεπε καθαρά τη γενέτειρά του, την Κρήτη, εκεί κάπου δεξιά απ’ τα Κύθηρα, να φρουρεί τον ελληνικό νότο. Στον Ψηλορείτη μια φορά είχε ανέβει μόνο στη ζωή του, ν’ αγναντέψει το Αιγαίο που απλωνόταν σ’ όλο του το μεγαλείο κάτω απ’ τα πόδια του και να που τώρα τον έβλεπε κι από κει.

«Τι να πεις;» μουρμούριζε καθώς στοχαζόταν, πως αυτός ο τόπος ο μικρός, ο μέγας, είχε τη 13η μεγαλύτερη ακτογραμμή στο κόσμο.

 

Φάρος. Έργο σοφίας ανθρώπου. Σύμβολο φαλλικό που ορθωνόταν μπροστά στο πέλαγο, με τη θάλασσα –γένους θηλυκού– να τον αγκαλιάζει με τα κύματά της.

Τα παλιά χρόνια όταν αργούσαν να φτάσουν οι προμήθειες με το μπάρκο δια θαλάσσης, ή με το μουλάρι απ’ το κακοτράχαλο χωμάτινο μονοπάτι, που το εξαφάνιζαν κάθε μέρα τα κύματα, σωνόταν η ασετυλίνη και το πετρέλαιο στον φάρο. Τότε έπρεπε όλη νύχτα να ανεβοκατεβάζει έναν λεβιέ τρομπάροντας αέρα στη μπουρού της σειρήνας, με τον μακρόσυρτο ήχο της ν’ ακούγεται στο πέλαγο. Ήταν τόσο δυνατή που φορούσε ωτοασπίδες, με το άκουσμά της να τον αναστατώνει τις νύχτες βάζοντας κακό στο μυαλό του. Πολλές φορές αν κι αυτή δεν λειτουργούσε, τότε τραβούσε ρυθμικά ένα κορδονάκι, που ‘χε απόληξη στο καμπανάκι του σινιάλου. Ο φάρος, η σειρήνα και τα σινιάλα, σκούνταγαν τους ναυτικούς με το ξενυχτισμένο βλέμμα πάνω στη γέφυρα, ώστε να βρίσκουν το φως τους μες στην τύφλα της ομίχλης.

Όταν είχε καλοσύνη κι είχε νετάρει από τις εργασίες, έπαιρνε μια μικρή απογευματινή σιέστα. Ο ύπνος ποτέ δεν ήταν αρκετός στο φάρο, αφού η νύχτα απαιτούσε να μένει ξάγρυπνος. Πολλές φορές, ακόμα και σ’ αυτούς τους κλεφτούς απογευματινούς ύπνους, ξυπνούσε κάθιδρος από έναν εφιάλτη, όπου η λυχνία του φάρου είχε σβήσει.

Πού και πού, έβγαζε το λαούτο απ’ τη θήκη κι έπαιζε ριζίτικα της πατρίδας του. Όμως ποτέ δεν τραγουδούσε και ποτέ δεν έβαζε ζάχαρη στα λόγια του, ειδικά από τότε που έχασε τη Μπιούτη, ένα αδέσποτο που ‘χε βρει στη Φολέγανδρο και του κρατούσε παρέα όλα αυτά τα χρόνια. Του στοίχισε πολύ όταν την έθαψε προ τριετίας κάτω από μια ελιά στη μέσα Μάνη.

 

Τρεις μέρες καλοσύνης είχαν περάσει μέχρι εκείνο το χειμωνιάτικο πρωινό. Στεκόταν όρθιος στα φαγωμένα από τις ατέλειωτες τρικυμίες βράχια που θύμιζαν σφουγγάρι και ψάρευε σκάρους στα κρεμαστά νερά, στην άκρη του κάβου. Ένα μπουλούκι θαλασσοπούλια ξύρισαν τα μαβιά κύματα που αντανακλούσαν το κόκκινο φως της αυγής κι ύστερα  χάθηκαν στον ορίζοντα.

Στ’ ανοιχτά φόρτωνε πουνεντογαρμπής και, μια ώρα μετά, το γύρισε σε σοροκάδα. Ήξερε πως όταν η αυγή είχε κόκκινο χρώμα, μύρια κακά έπονται. Το ‘γραφε και μια ζωγραφιά που του ´χε χαρίσει ένας Καναδός φαροφύλακας όταν επισκέφτηκε το φάρο του πριν από χρόνια: Red sky at night, sailors’ delight. Red sky in the morning, sailors take warning.

Στη μοναξιά, αν κάτι είχε μάθει καλά, ήταν τα τερτίπια του καιρού. Ακόμα κι ένα μικρό τρανζίστορ που κουβαλούσε πάντα στο σάκο του, το άναβε μόνο και μόνο για να διαπιστώνει αν την προηγουμένη είχε πέσει μέσα στις προβλέψεις πιο πολύ η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία ή εκείνος.

Ο αγέρας ήταν φορτωμένος με τη μυρουδιά της αρμύρας, του πετρελαίου, του κατραμιού και της πίσσας.

Τα πρωινά σημάδια δεν ήταν καλά κι η μέρα ακόμα μικρή, έτσι σήκωσε το φλάμπουρο και γύρισε πίσω να ταμπουρωθεί στον πύργο, όπου ήταν όλα μαδημένα και μουχλιασμένα από την άρμη. Ανέβηκε απ’ την κλιμακωτή σκάλα στην καμπίνα, είκοσι μέτρα ψηλά, κι αγνάντευε ολόγυρα απ’ τα Κύθηρα μέχρι τ’ αρχαίο νεκρομαντείο στα δυτικά του.

Έσταξε λίγο ελαιόλαδο πάνω σ’ ένα κρίθινο παξιμάδι, άλλωστε Κρητικός ήταν, έβγαλε το φελλό από μια νταμιτζάνα ρακή και γέμισε ένα ρακοπότηρο μέχρι τη μέση.

 

Τον τελευταίο χρόνο που αντικαθιστούσε τον νεότερο φαροφύλακα την περίοδο της άδειάς του, οι δικές του βάρδιες είχαν λιγοστέψει. Είχε αρχίσει να πίνει συστηματικά από το μεσημέρι και τις νύχτες πολλές φορές δυσκολευόταν να ξεχωρίσει τις τρεις πηγές φωτός. Εκείνη του κατόπτρου που αντανακλούσε πίσω στα τζάμια του φάρου, εκείνη του πλοίου που ενδεχομένως κινδύνευε στ’ ανοιχτά, αλλά κι εκείνη της άσβεστης λουσέρνας δίπλα στην εικόνα του Άϊ Νικόλα. Παρήγορη πάντα η παρουσία της φωτιάς απ’ την εποχή του Ομήρου. Μέχρι την τρίτη δημοτικού είχε φτάσει όταν τα παράτησε, όμως όλα αυτά τα χρόνια διάβαζε. Τι να κάνει κι αυτός στην ερημιά; Διάβαζε. Ειδικά ποίηση, μ’ εκείνο τον στίχο του Σεφέρη να τον στοιχειώνει, που έγραφε: … ρημάχτηκε όλος ο τόπος, πέθαινε ο κόσμος και γεννιούνταν φίδια. Μιλιούνια φίδια τούτο τ’ ακρωτήρι, χοντρά σαν το ποδάρι ανθρώπου και φαρμακερά.

Με τα χρόνια η ψυχή του είχε γίνει πέτρα, ασήκωτη, σαν τον βράχο που σηκώνει τον φάρο.

Όλο το απόγευμα έπινε, κι όσο έπινε, έξω φόρτωνε.

Καθόταν εκεί μ’ ένα βλέμμα απλανές και σιγά-σιγά, όσο τα μαύρα σύννεφα κάλυπταν τον ουρανό, βυθιζόταν σε μια παράνοια.

Το μπρούτζινο ανεμούρι ψηλά έτριζε, καθώς ο δυνατός νοτιάς με τα φορτώματά του προσπαθούσε να το ξεριζώσει απ’ τα στηρίγματα κι όλο το παλατζάριζε αρκετές μοίρες ζερβόδεξα.

Είχε ήδη βραδιάσει κι ένας μολυβένιος ουρανός σκέπαζε την φουρτουνιασμένη θάλασσα.

Ανάμεσα απ’ τα λυχνανάμματα του φάρου πάνω στον θαλασσοδαρμένο κάβο, ένας αντικατοπτρισμός σύνορα με την οφθαλμαπάτη.

Στη άκρη του βράχου, ανεμοκίνητες ψυχές ολοένα αλλάζαν σχήμα, όπως τα σύννεφα, κι ένας πλημμυρισμένος ταρσανάς, γεμάτος μαδέρια, κατάρτια, σπασμένες γάστρες και πηδάλια να επιπλέουν ξυλάρμενα, με τα κύματα να ξεβράζουν ό,τι άλλο φανταστείς απ’ τα σπασμένα καΐκια.

Ο φάρος λίκνιζε κάτω απ’ την πένθιμη βραχνάδα της σειρήνας ομίχλης, που επίμονα σήμανε απ’ την γέφυρα ενός πλοίου πέρα στ’ ανοιχτά, μ’ εκείνο τον  μακρόσυρτο ήχο, βοή της μπουρούς, αλαλαγμό στο θρήνο. Μπου! …. μπου! Ντάγκ! … ντάγκ!

Είδε ξάφνου τον αδερφό του να περπατά στην καμπούρα του κάβου, μ’ ένα πελώριο κύμα να τον ακολουθεί.

«Διάολε που πάει;» αναφώνησε μέσα στη νύχτα.

Άρχισε να τρέμει σύγκορμος, όμως η σύγχυση απ’ το αλκοόλ ήταν η κινητήριος δύναμη που τον έκανε να πεταχτεί απ’ το πόστο του για να κοιτάξει καλύτερα. Τον είδε μούσκεμα να περπατά χωλαίνοντας προς το φάρο, έτσι όπως τον θυμόταν στα όνειρά του, με μακριά γένια, σκαμμένο πρόσωπο και σοφό βλέμμα.

«Μα τον Άγιο», φώναξε και κατέβασε μονογούλι όλο το ρακοπότηρο.

Στην προσπάθειά του να κατέβει γρήγορα, σκόνταψε και κουτρουβαλώντας τα σκαλιά, έσκασε τ’ ανάσκελα στο πέτρινο δάπεδο στην είσοδο του φαρόσπιτου, με τον αέρα να λυσσομανά και να κοπανά την μπουκαπόρτα ασύστολα πάνω στα πέτρινα ντουβάρια.

Μετά από λίγο κατάφερε να σηκωθεί και με το μέτωπό του να τρέχει αίμα, έτρεξε όξω προς το νύχι του κάβου.

 

Η θάλασσα σήκωσε τα ύδατα στα μεσουράνια, κι εκείνο το πελώριο κύμα που ακολουθούσε τον αδερφό του, πήρε τη μορφή της γυναίκας που ερωτεύτηκαν παράφορα κι οι δυο. Τον λόγο της βεντέτας.

«Τώρα την έχουμε κι οι δυο», του βροντοφώναξε ο αδελφός του μέσα στον χαλασμό της θύελλας, κρατώντας τον δείκτη του αριστερού χεριού προτεταμένο στην υδάτινη γυναίκα, που ήταν άγρια κι επιθυμητή, όπως τόσα χρόνια τώρα κοιμόταν δίπλα του, ανάμεσα στην ηδονή και τον ύπνο, ανάμεσα στη φωτιά και στο νερό, στον έρωτα και στο θυμό, με μια γλώσσα νεροφίδας να βγαίνει από τα χείλη κάτω απ’ τα σπινθηροβόλα μάτια της, καθώς μαστίγωνε τα κύματα που όλο ψήλωναν και βαρυβογγούσαν, τινάζοντας νεροστρόβιλους στα επουράνια. Τα χέρια του χρύσιζαν απ’ το φως του φάρου, την ώρα που απεγνωσμένος έκανε σινιάλα προς το μέρος της, καθώς εκείνη τράβηξε πίσω τα νερά για μια στιγμή κι αφροκοπώντας επανήρθε, κλείνοντας τον πέτρινο φάρο στην αγκαλιά της.

 

Τρεις μέρες μετά ήρθαν οι αντικαταστάτες. Ο φάρος ήταν έρημος, κι ο φαροφύλακας, άφαντος. Στο ημερολόγιο του φάρου βρήκαν την τελευταία του σημείωση. Έγραφε: Δύση 18:30, 28 Φεβρουαρίου 1987. Όλη μέρα καλοσύνη και τώρα το βράδυ κάλμα, με τ’ αστέρια να καθρεφτίζονται στη θάλασσα. Σ’ όλο το πέλαγο μπουνάτσα, πέρα ως εκεί που φτάνει το μάτι. Αυτή η μπουνάτσα, μοιάζει πως θα κρατήσει για πάντα.

 

Κωνσταντίνος Τσεκλένης: Ο φαροφύλακας